Sureja Asr
Miq të respektuar ne javën e kaluar folëm pak për ameli salihatin. Thash edhe javën e kaluar se kemi shumë vështirësi në përkthimin adekuat të frazeologjisë kuranore, dhe kjo ndoshta është një prej elementeve më të vështira me të cilat fakiri ballafaqohem kur flas për fenë. Elementi që më së tepërmi më brengosë është fakti se asnjëherë s’mund ta arrijmë ta themi në gjuhët tjera atë që Allahu xh.sh. e thotë me një fjalë në Kur’an. Për atë thamë që ameli salihati e ka në brendësi vepërmirësinë, sjelljen e mirë, sjelljen e bukur, sjelljen e drejtë, dhe të gjitha kontekstet që kanë të bëjnë me etikën, estetikën, drejtësinë në jetën e njeriut. Pra kjo edhe nga aspekti vertikal po edhe nga aspekti horizontal shtrihet në të gjitha segmentet e jetës, d.m.th. e ka univerzalitetin e tij. Alija Izetbegoviqi rahmet pastë, kishte një fjalë që e përmend edhe në veprën “Islami ndërmjet lindjes dhe perendimit”, thoshte që përderisa të gjitha fetë tjera janë religjione, Islami është sistem i jetës. Kjo fjalë do të thotë bash ky univerzalizëm vertikal dhe horizontal i Islamit. Do të thotë që edhe nga aspekti i periudhave të ndryshme kohore, edhe nga aspekti i praktikave të ndryshme jetësore të cilat i ka shoqëria njerëzore , ibadeti, Islami dhe sjellja e mirë e ka peshën e njejtë. Do të thotë sjellja i nevojitej njeriut edhe para 100 viteve, edhe para 200 viteve, edhe sot, kur është i ri, edhe kur është në moshën e pjekurisë, edhe kur është i moshuar, në të gjitha kohërat është e nevojshme. Nga ky aspekt desha t’ua tërhjek kujdesin në një çështje të rëndësishme të sjelljes tonë. Kohëve të fundit ne jemi kapur për dalldinë e proletariatit. Proletariati me të madhe e ka potencuar çështjen e të rinjëve dhe kryesisht në tërë vokabularin e komunistëve ka qenë elementi i të rinjëve pak më tepër i potencuar. Kur’ani nuk flet shumë për të rinjtë, ta dini, në dy vende e përmend termin të rinjë. Njëri vend është kur flet se duhet të martohen, dhe dy kur flet për banorët e shpellës, për ashabin kehfin, thotë që ata kanë qenë të rinjë, të cilët kanë besuar në Allahun xh.sh. dhe Allahu xh.sh. ua ka shtuar udhëzimin. Për atë ibadeti e ka vlerën e vet në të gjitha periudhat e jetës, edhe në të gjitha periudhat e gjithësisë, edhe në të gjitha periudhat e historisë të cilat ne i kemi të njohura, por edhe në të njejtën kohë edhe në të gjitha praktikat tjera jetësore, e ka vlerën në punën që e bëni, pa marrë parasysh kush çka punon, e ka në relacionet që i kemi me familjen, në relacionet tona që i kemi me prindërit, në relacionet tona që i kemi me fëmijët, në relacionet tona që i kemi me njerëzit e tjerë, në relacionet tona që i kemi në përgjithësi në shoqërinë njerëzore. Të gjitha këto lëmi e shprehin atë univerzalizmin e vepërmirësisë të cilën e ka Islami. Kjo vepërmirësi në periudhën pas viteve të njëzeta të shekullit të XIX, d.m.th. prej periudhës kur në botë ka filluar të mbretërojë ideja e Saint Simonit dhe auguste Comtit, pra pozitivizmi, ia ka lënë vendin incidentit si teori kryesore e fesë.
Fakiri e kam një tekst, tash do ta lexoni në numrin e ri të “Shenjës”, në lidhje me fenë dhe incidentin. Mendësia bashkëkohore çdo element të jetës shoqërore e ka të bazuar në incidentin. Incident në gjuhën e Kur’anin është fesad. Ameli salihi, vepërmirësia, vepërbutësia është e kundërta e fesadit, antinom i fesadit në Kur’an dhe për atë mendësia incidentale nuk është mendësi që ka të bëjë diçka me Islamin. Nuk dua të flas më tepër për këtë, kam dëshirë që ta lexoni tekstin kur të dalë, por posaçërisht këta paraqitjet e fundit të cilat i kemi në botën islame në lidhje me ISIS-in, me këto grupet radikale, me këto grupet të cilat konsidrohen si terroriste, bazën e mendësisë nuk e kanë në Islam.
Ju e dini që unë nuk kam dëshirë të përdori fraza të cilat e arsyetojnë muslimanin, dobësinë e muslimanit në këtë rast, unë jam shumë më i rreptë ndaj neve muslimanëve sesa ndaj tjerëve, mirëpo kjo mendësi është fakt mendësi incidentale, fakt është që është krijuar pas shekullit të XIX në Evropë, as te krishterët nuk ka qenë më përpara. Kjo mendësi incidentale botën e ka fut në dy luftra botërore. Kjo mendësi incidentale ka ndikuar që gjërat të cilat janë më të shenjta në botë të shkelen, të përtypen në kontekstin e interesave të kësaj bote. Pra analizoni se çdo gjë e cila synohet më vonë, fillohet me një incident, dhe këto incidente paraqiten përnjëherë. Nëse edhe ISIS-in e analizoni, paraqitet sikur të kishte ra prej qiellit, pra një ushtri e cila është në gjendje ti kundërvihet fuqive botërore, paraqitet përnjëherë, në mënyrë incidentale. Ky botëkuptim është shumë i huaj posaçërisht për Islamin. Ne asnjëherë nuk kemi zhvilluar filozofi shoqërore e cila ka qenë e bazuar në incidente, përkundrazi gjithnjë jemi përpjekur që të ikim prej incidenteve. Asnjë dokument të shkruar nuk kemi ne që në historinë e njerëzimit ku tregohet se muslimanët kanë planifikuar gjenocid, enocid, kulturocid, d.m.th. shkatërrimi i monumenteve të të tjerëve, dëbimi i njerëzve prej vendlindjeve të tyre, vrasja masovike e njerëzve. Po, vrasje individuale kanë ndodhur përherë, s’ka fjalë, mirëpo te të tjerët gjithnë ka pasur mënyra të veprimit të tillë, posaçërisht pas shekullit të XIX. Pse? Për shkak se filozofia e udhëheqjes, kryesisht ka qenë e bazuar në incidente.
Incidenti asnjëherë nuk ec bashk me vepërmirësinë. Këtë problem ne e kemi edhe në mesin e muslimanëve. Edhe ne muslimanët kemi filluar që për të paraqitur elemente të fetarësisë, të mbështetemi në incidente. Nëse i analizoni pak, p.sh. këta prijës fetarë të cilët kanë dëshirë të dalin menjëherë në sipërfaqe, kryesisht përdorin fetvaja dhe konstatime të cilat janë incidentale, edhe nga aspekti i mendimit, ka mundësi të mos jenë nga aspekti i ndonjë përleshjeje fizike. P.sh. thotë mos i vizitoni varrezat. Shikoni, problemi i vizitës së varrezave nuk është ndonjë problem esencial i Islamit e as i muslimanëve, e posaçërisht nuk është problem esencial që ka të bëjë me gjendjen tonë sot në botë, aspak. Pse e nxjerr në sipërfaqe këtë punë? Për të krijuar incident, për shkak se masa e gjerë e popullatës atë e ka element të gnozës popullore. Hoxhallarët, mirëpo edhe ne si muslimanë në përgjithësi, të cilën nuk e kryejmë atë vazifen, profesionin e hoxhallarëve duhet ta dimë një gjë. Përveç gnozës e cila studiohet, arrihet npërmjet të shpalljes, nëpërmjet të shkollave të ndryshme, akademive të ndryshme, ka edhe një gnozë, ka edhe një irfan që është irfani i popullit në përgjithësi. Këtë ju nuk mund ta sqaroni se pse njerëzit më tepër e falin Bajramin se namazin e sabahut. Nga aspekti i njohjes reale fetare, namazi i sabahut është më me vlerë në katër anët se namazi i Bajramit, por njerëzit e falin namazin e Bjaramit më tepër. S’ka fjalë që e ka simbolikën e vet, mirëpo është një krijim i një gnoze të caktuar të popullit. Incidenti shpeshherë i kundërvihet kësaj gjëje. Format të cilat Pejgamberi s.a.v.s. i ka brenda sunetit të vet, të gjitha janë forma me të cilat kemi mundësi ti drejtohemi Allahut xh.sh., por nijeti duhet të jetë i pastër. Nijeti i paraqitjes kundër gnozës e cila ekziston brenda popullit është nijet i fesadit, nijet i incidentit në mendim, ta lëmë kështu. Nijeti i incidentit në mendim dhe incidenti, përherë bën përjashtime.
Një element tjetër i rëndësishëm që ndikon në paraqitjen e vepërligëisë është edhe biseda me përjashtime. Feja shumë pak flet për përjashtime. Në këto përjashtime hynë shumë elemente të jetës, posaçërisht të jetës juridike të fesë. Në të gjitha segmentet e jetës përjashtimet nuk i bëjnë rregullat. Mund të kemi shembuj të ndryshëm në lidhje me përjashtime, p. sh. kur flaism për agjërimin, kryesiht biseda bëhet me gjërat të cilat na mundësojnë të mos agjërojmë. Mosagjërimi është përjashtim, rregull është agjërimi. Pastaj raste të izoluara të veprimit fetarë, të ndryshme, nga të gjitha segmentet, nga sjelljet bashkëshortore, nga sjelljet ndërnjerzore, nga ibadetet, e kështu me radhë.
Prandaj gjithnjë duhet ti ikim incidentit. Allahu xh.sh. i ik incidentit. Do t’ua jap një shembull, një ajet në Kur’an që përsëritet në dy vende, e njëri është në suren Bekare. Inne ledhine amenu ve ledhine hadu ve’n-nasara ve’s-sabiine men amene bil-lahi vel jevmi ahiri ve amile salihan felehum exhruhum inde rabbihim vela havfun vela hum jahzenun, ata të cilët besuan prej jahudive, prej krishterëve, prej sabiinëve (një grup që krahas besimit në Zotin ka besuar edhe në yje) dhe bën vepra të mira, ata do të kenë shpërblime dhe nuk do të kenë as frikë as dëshprim para Allahut xh.sh. Këtë e thotë Allahu xh.sh. në Kur’an. Ky ajet është diskutuar shumë, pse i përmend hebrejt, krishterët, a do të thotë që këta nuk do të kenë frikë e dëshprim, a do të hynë në xhennet. Këtë e kanë diskutuar një pjesë e madhe e dijetarëve, se ky ajet i fut në xhennet edhe krishterët e të tjerët apo jo. Pra kjo nuk është me rëndësi për ne, por është me rëndësi metoda dhe mënyra e qasjes të cilën e prezenton Allahu xh.sh. nga aspekti i përgjithshëm, pra është metoda përqafuese e prezantuar nga Allahu xh.sh. Vepërmirësia gjithnjë duhet të jetë përqafuese, vepërmirësia duhet gjithnjë të prezentojë zemërgjerësi dhe ti ikë gjithnjë qasjes incidentale. Ana e kundërt ka mundësi të bëjë incidente, por ata që e prezentojnë fenë, edhe ne në përgjithësi, në mjedisin e atyre që e pranojnë fenë prej nesh, gjithsesi se duhet ti ikim metodës e cila në vete ngërthen mendësinë incidentale.
Javën e kaluar thamë që do të flasim edhe për një dimension, përmasë të rëndësishme të salihatit, të vepërmirësisë të një fenomeni, dukurie shoqërore që ka qenë prezente në të gjitha shoqëritë, prej Ademit a.s. e deri sot. Ky është problemi i islahit. Islah do të thotë përmirësim, riparim. Disa dijetarë i kanë thënë rekonstruksion, p.sh. Muhamed Ikballi ka një vepër “Ripërtrirja e mendimit në Islam”, ata që nuk e kanë lexuar duhet ta lexojnë patjetër. Është botuar në boshnjakishte kur kam qenë në medrese, në vitin 1984, ripërtrirja e mendimit në Islam, ai i thotë “Reconstruction of islamic thought”, rikonstruimi, ristrukturimi i mendimit në islam. Edhe kjo vepër është një prej vepër mirësive më të mdhaja të cilat edhe i ka obligim ti bëjë muslimani në jetën e tij. Disa herë thuhet se dyert e ixhtihadit, e mendimit të lirë intelektual fetarë në Islam janë mbyllur në shekullin e katërt, pestë. Orientalistët na e kanë imponuar këtë mendim se kjo derë është mbyllur atëherë. Ibn Arabiu ka jetuar më vonë, Imam Gazaliu ka jetuar më vonë, e shumë të tjerë. Mirëpo prej fundit të shekullit të XVIII, revulucioni francez dhe më pas shekulli i XIX, ka filluar ta konsiderojë shkencën si teknologji dhe çdo gjë që nuk ka karakter teknologjik e konsideron si regresive. Teknologjia është e tillë, që përpiqet nëpërmjet elementeve të bashkuara ose të ndara ta shpjegojë pikën e urtisë. Pika nuk ndahet, as që mund ta bashkoni me gjëra të tjera. Ky rikonstruim i mendimit, duke filluar prej shekullit të XIX e këndej, sa i përket elementeve fetare, është konsideruar si mëkat fetarë. Ne e kemi përjetuar këtë, edhe sot e kësaj dite e përjetojmë. Nëse nuk ka nevojë për ripërtrirje, atëherë ka vdekje, ka letargji, ka amulli, ka drenosje, ka alivanosje. Mosekzistimi i ripërtrirjes, i islahit, ka ndikuar që të alivanosen muslimanët, tash për shembull, një mekanizëm mbrojtës i cili përdoret është që ne nuk kemi nevojë për ripërtrirje, ne kemi nevojë për tu kthyer prapa. Mbane mend këtë që po ua them, nuk ka nevojë të shkojmë në kohën e Pejgamberit s.a.v.s., duhet atë ta sjellim këtu. Muslimani i vërtetë, Pejgamberin a.s. e sjell këtu, ai takohet, frymon së bashku me Pejgamberin a.s.. Në të gjitha aspektete e jetës, ardhja e Pejgamberit a.s. do të thotë që ai vjen me parimet e veta. Prandaj ripërtrirja është një prej elementeve kryesore që e shpëton njeriun prej humbjes. Pra ajeti, innel insane le fi husr, njeriu është në humbje, përveç atyre që besojnë dhe amilu salihati, dhe atyre që bëjnë vepra të mira, veprojnë mirë, veprojnë në mënyrë salihun. Një prej këtij salihati është edhe ripërtrirja. Do t’ua jap edhe disa shembuj, me qëllim i prek ato elemente të cilat konsiderohen si të shenjta. P.sh. potenca vendoset në atë që sa më shumë të memorizojmë hadithe të Pejgamberit a.s., ose të flasim për mendime të dijetarëve duke i marrë ata prej kohës së tyre dhe ti prezantojmë, filani ka thënë këtë, filani ka thënë atë. P.sh. mund të dini përmendësh 100 mijë hadithe të Pejgamberit s.a.v.s.- përveç memorizimit të Kur’anit, këtu nuk hynë memorizimi i Kur’anit, është diçka tjetër, hafizllëku i Kur’anit është diçka tjetër, Pejgamberi s.a.v.s. ka thënë, aristrokratët e umetit tim janë hafizlerët, ajo ka dimension shpirtërorë- mirëpo me rëndësi është se sa prej atyre keni mundësi ti bartni dhe ti aplikoni sot këtu, ti pragmatizoni me mendësinë e sotme. Në këtë hermeneutikë, se di a keni arritur ta lexoni “Metodologjia hermeneutike e hadithit”, vepër e Mehmet Gormezit flet për këtë fenomen, për fenomenin që për ta bartur një hadith të Pejgamberit a.s., gjithsesi personi i cili flet për hadithin duhet të ketë njohuri në sociologji, filozofi, psikologji dhe statistikat që ekzistojnë në atë shoqëri. Këto elemente janë elemente të rëndësishme të cilat duhet ti kemi parasysh gjatë bartjes së haditheve. Ka një hadith të Pejgamberit a.s. ku thuhet “Enzilu’n-nase ala kadri ukulihim” që ne e kemi përkthyer “ Folni me njerëzit ashtu si do t’ju kuptojnë. Por hadithi nuk thotë ashtu, por thotë enzilu, tu zbritni njerëzve, inzal do të thotë që kur të flitni për diçka që është fetare atëherë të zbritni prej dikund, të keni edhe dimensionin vertikal të asaj pune, të lidheni me Zotin. Inzali përdoret për shpallje, përdoret për zbritjen e Kur’anit, dhe enzilu’n- nase, do të thotë, ju të zbritni tek njerëzit, të hyni në gjendjen e tyre, të hyni në lëkurën e tyre, dhe në bazë të asaj së bashku me të ta përjetoni fenë. Pa qenë brenda tyre, prej jashta nuk keni mundësi që atyre t’ua bartni realitetin fetarë. Këtë e diskuton në një libër edhe Ali Sheriati, nuk di a keni pasë rast ta lexoni, këto janë prej librave të parë të tij që ne i kemi përkthyer në vitet 87, 88. Ali Sheriati është me origjinë shiite, mirëpo në librat e tij nuk e diskuton dimensionin e shiizmit aspak, por si sociolog është shumë i aftë. Ai kur flet për intelektualin, thotë që fjala intelektual do të thotë njeri i ndriçuar, i ndritur, muneverr i thuhet në arabishte, person i cili është i iluminuar, dhe ky person që është i ndritur, ka mundësi ta ruaj dritën dhe të shihet drita e tij nëse do ti ndriçojë të tjerët. Ai e thotë edhe këtë, bashkësia ka krijuar një distancë të madhe ndërmjet intelektualit dhe masës. Ne këtë distancë e kemi krijuar edhe këtu, ndonjëherë mendojmë se format nuk janë të rëndësishme, por ne kemi distancë ndërmjet, ju jeni ulur andej kurse unë këndej, mirëpo sikur të ishim në hallkë, nuk do të kishim distancë, atëherë secili prej nesh do ta shikonte tjetrin në fytyrë, të gjithë do ti kenë të bashkuar gjunjët me njëri tjetrin. Trupat qiellorë rrotullohen dhe e humbin distancën e tyre, për atë nuk kuptohet rrotullimi i tyre, për shkak të shpejtësisë së rrotullimit sferik të tyre, sikur të shkonin lartë e poshtë, ne do të shkatërroheshim në botë, por rrotullimi i tyre në sferë, ua mundëson edhe shpejt të rrotullohen, edhe të ndryshojnë, edhe të zhvillohen, por edhe mos ta godasin njëri tjetrin. Pra islahi, ripërtrirja në këtë aspekt është një element shumë i rëndësishëm fetarë të cilin duhet ta kemi parasysh dhe të mos kemi frikë prej saj.
Si bëhet ripërtrirja? Ne kur flasim për islahin, ripërtirrjen në botë, atëherë mendojmë se kjo ripërtrirje ka të bëjë vetëm me ndryshimin e praktikave fizike, materiale, shoqërore te besimtarët në kohë të caktuar. Nuk ka të bëjë vetëm me këto, ka të bëjë edhe me mënyrën e mendimit dhe veprimit të njerëzve, mvarësisht nga koha kur ata jetojnë. Pasi që po e analizojmë dimensionin e fenomenit të kësaj çështjeje mund të themi lirisht se nga do që ta ktheni kokën do të ballafaqoheni me nevojën për spiritualitetin. Materializmi e humbi të gjithë atë që e kishte mbrenda këtyre dy shekujve, dhe spiritualizmi është rryma e cila do ta mbajë gjallë njeriun në shekullin e ardhshëm dhe ndoshta dy, tri shekujt në vijim. Kjo ka ndodhur edhe në histori, nëse nuk dimë të jemi largpamës përpara, atëherë kemi mundësi të kthehemi mbrapa e të shikojmë, në periudhën e zhvillimit shkencorë, edhe artistik, edhe fetarë të muslimanëve, në të njejtën mënyrë janë zhvilluar. Prandaj edhe prezantimi i sherbetit adekuat në kohë të caktuar është një pjesë e islahit, edhe personat që nuk kanë potencial ta bëjnë këtë, por e kanë obligim ta bëjnë, ata janë prej të humburve, në husran. Kjo, për shkak se islahi është një obligim me qëllim që njerëzimi, gjinia njerëzore mos të thellohet në humbje, mos të shkojë në husran. Ndryshimet në gjithësi nuk na pyesin neve, mendoni se këto ndryshime të cilat ndodhin në gjithësi ndodhin pa lejen e Zotit, por sa më shumë njerëzit ngelin në qelbësirën e kohës, aq më shumë Allahu xh.sh i imponon ndryshimet e veta, dhe ato ndryshime që ne në të shumtën e rasteve i pengojmë të hyjnë në mendësinë tonë, ato kalojnë në sistemin tonë jetësorë.
Prandaj islahi në të gjitha segmentet e jetës është një element që na shpëton neve prej humbjes, dhe kështu duhet ta kuptojmë fenë.
Faleminderit!