Sureja Asr
Të respektuar miq, ka dy tre jave që ne përpiqemi bashkarisht ta kuptojmë suren Asr. Javën e kaluar folëm pak për ajetin e dytë, sot do të vazhdojmë më tutje. Para se të shkojmë më tutje, do ti them edhe dy tri fjalë në lidhje me përmasën e brendshme të këtij ajeti ose të them më mirë për dimensionin sufik të këtij ajeti.
Komentimi i ajeteve gjatë historisë së tefsirit tek ne, përgjatë historisë së komentimeve të ajeteve të Kur’anit, është bërë në tri mënyra. Mënyra e parë e komentimit të ajeteve Kur’anore është bërë duke u bazuar në përcjelljet prej Pejgamberit s.a.v.s e deri në ditët e sotshme. Ky lloj i tefsirit është emëruar si tefsiru’r-rivajeh ose tefsiri me rivajet, tefsiri i cili është bazuar në përcjellje, komentimi i Kur’anit në bazë të përcjellësve prej Pejgamberit a.s. dhe gjeneratave të para. Mënyra e dytë e komentimit të ajeteve të Kur’anit është bërë nëpërmjet komentimit racional, intelektual, sipas arsyes dhe ky lloj i tefsirit është emëruar si tefsiru’d-dirajeh/racional. Mënyra e tretë është komentimi i brendshëmi ajeteve të Kur’anit dhe ky tefsir është emëruaar si tefiru’l-ishareh. Dy llojet e para kanë vazhduar në një masë të madhe deri në ditët e sodit. Kohëve të fundit ekziston një lloj puritanizmi që ne të kthehemi vetëm te rivajetet, vetem te përcjelljet dhe mos inkuadrohemi në atë që ne mendojmë në lidhje me ajetet e Kur’anit. Mirëpo kjo mënyrë e defokuson kujdesin tonë prej ajeteve të Kur’anit, na largon neve prej Kur’anit. Kur Kur’anin e le diku më larg, në një distancë, na ballafaqon me një situatë sikur Kur’ani nuk ka mundësi që të realizohet, të sendërtohet në jetën e njeriut. Pra ky është një rrezik i madh. Ndërsa llojii fundit, tefsiri ishari, tefsiri i brendshëm i Kur’anit kohëve të fundit ka ngelë pak në “stand by”, posaçërisht në shekullin e XX. Kjo për shkak se instuticionet të cilat janë marrë me këtë lloj të qasjes ndaj Kur’anit kanë qenë në gjendje të letargjisë.Duke filluar nga shekulli i XX instuticionet e tesavvufit kanë pasur një shmangie të shpirtërisë, jo pa qëllim, disa herë e kemi diskutuar se ku ka qenë qëllimi i shmangjes së shpirtërisë islame prej shoqërisë, dhe si pasojë e saj edhe komentimi i brendshëm i ajeteve të Kur’anit ka stagnuar në një periudhë. Tju them edhe diçka, esenca, thelbi i fesë është në dimensionin e brendshëm dhe këtë nuk duhet ta harrojmë asnjëherë, në atë që e ngërthen në brendinë, në esencën e saj.
A e dini kujt i ngjanë kjo? Kjo i ngjanë një njeriu i cili është shumë i sëmurë brenda, ka kancer. Ju mund ta veshni shumë mirë, të duket mirë, mirë ama nuk shkon gjatë dhe ai vdes. Të njejtën gjë jemi duke e përjetuar me botëkuptimin fetarë, në botë , por jo vetëm te muslimanët. Me botkuptimin aktual fetarë në botë jemi duke krijuar një njeri që në dukje është shumë i mirë, mirëpo nuk ka shpirt në brendi, nuk e përjeton atë që duket prej tij.
Për ajetin Innel insane le fi husr (pa dyshim se njeriu është në humbje) njëri prej mufesirëve, komentatorëve të Kur’anit, Alusi, që e ka një tefsir shumë të mirë, që quhet Ruhul meani (shpirti i kuptimeve, domethënjeve) në tefsirin e tij thotë që ky ajet ka më tepër kuptim ontologjik, kuptimi ekzistencial për njeriun. Për shkak se njeriu prej një vendi shumë më të mirë ka zbritur në këtë botë dhe automatikisht zbritja e tij në këtë botë është një humbje për të. Juve ju kujtohet që edhe në suren Bekare Allahu xh.sh. Ademit a.s. dhe zonjës së tij Havës a.s. i thotë Kulnahbitu … (zbritni të gjithë ju së bashku poshtë). Vetë fjala ihbitu, atëherë kur do ti analizojmë edhe ajetet tjera të Kur’anit do ta shohim që xhenneti nuk është dikund tjetër që duhet të zbritet nga aspekti fizik prej atij në këtë botë, por këtu zbritja ka të bëjë me një zbritje prej një kategorie e cila është pak më e lartë drejt një platforme e cila është më e ulët. Ademit a.s. Allahu xh.xh. i thotë në këtë mënyrë, ihbitu [zbritni ju], d.m.th. prej një kategorie e cila është më e lartë drejt një kategorie që është më poshtë. Vet ndarja e njeriut, ndarja e shpirtit të njeriut prej origjinës së vet konsiderohet si një zbritje, prandaj përpjekja e pandërprerë e njeriut në këtë botë është që ti kthehet origjinës së vet. Shpirti i njeriut në pjesën dërmuese të rrotullimit të tij brenda ekzistencës është me qëllim që ti kthehet origjinës së vet ku ka qenë, te Allahu xh.sh. Ndoshta më herët ua kam treguar një rast që edhe Ibn Sina e përmend, e përmend edhe Haxhi Bektashi Veliu në Makalatin e tij. Allahu xh.sh. kur e krijoi Ademin a.s. e kishte vendosur në xhennet fizikusin, trupin e Ademit a.s. Shejtani, Iblisi, Azazili, i pari i shejtanëve ishte duke kaluar përrreth xhennetit dhe pa një trup i cili nuk ishte si tjerët, ishte ndryshe nga të tjerët dhe iu afrua, i trokiti në gjoks. Prej brenda ndëgjoi një zë, sikurse ndëgjohet prej ndonjë ene, poçi i cili është i zbrazët dhe duke u larguar tha se ky qenka i zbrazur në brendi, nuk ka bereqet, nuk ka hajër prej tij. Atëherë Allahu xh.sh iu drejtua dhe tha “Unë do ta mbushi brendinë e tij me frymën Time”, edhe tha fenefahtu fihi min ruhi fe kau lehu saxhidin (dhe i fryva unë atij prej shpirtit tim, pra bini atij në sexhde). Kjo frymë është ajo origjinë e cila ka ardhur te njeriu dhe atë e ka bartur në tërë ekzistencën dhe ai si ruhi revan, term i letërsisë sufike, letërsisë së divanit, si shpirt rrotullues, rrotullohet rreth botës dhe kthehet përsëri në origjinën e vet. Mirëpo kjo duket që është një rënje kategorike. Në filozofi ka një lloj të konstatimeve të cilat konsiderohen si kategori, edhe rënia prej xhennetit e këndej, prej dimensionit hyjnor, rububijetit/hyjnisë, e këndej drejt besherietit/njerëzishmërisë, dimensionit biologjik njerëzor, është një rënje kategorike, dhe në esencë e paraqet domethënien e ajetit innel insane le fi husr (pa dyshim se njeriu është në humbje). Në esenceë kjo rënie e njeriut është një humbje, ka humbur. Mirë ama, vet ai kurioziteti i rënies, në vete sjell edhe bukurinë e përsosjes. Nëse mendojmë sipas logjikës së thjeshtë, se njeriu bashkëkohor mendon sipas logjikës së thjeshtë, kosideron se me rënie, automatikisht i është bërë një padrejtësi, kështu mendon logjika, diskursi bashkëkohor. Mendja diskursive bashkëkohore mendon se kur dikush nga aspekti i kategorive mendore zbret prej një kategorie më të lartë në një më poshtë, i është bërë padrejtësi. D.m.th. në prima intelektin, në arsyen e parë, që është arsya e Allahut xh.sh., jo gjithherë rregullat janë si të arsyes diskursive. Ajo është një platformë tjetër. Të marrim një shembull, kjo është një kategori fizike islame, mirëpo po ua shpjegojë pak më qartë me një shembull. P.sh. një fëmi është lindur me të meta në këtë botë. Mendja jonë kryesisht e mendon se atij i është bërë padrejtësi. Të mendojmë tani me arsyen e cila është e nënshtruar, përkushtuar. Nëse Allahu xh.sh. neve do të na parashtronte një pyetje para se të ishim lindur dhe të na thoshte, që juve do të ju dërgoj me të meta të jetoni 60 vite në një vend, por si kundërvlerë për këtët do t’ua jap lumturinë e përhershme, atëherë unë do ta kisha pranuar me gjithë qejf këtë gjë. D.m.th. nga ky aspekt kjo rënie që ne e konsiderojmë si një padrejtësi, në realitet është një avantazh për atë njeri. Për atë rënia e njeriut prej atje këtu, pikërisht e ka këtë kontekst, e ka avansuar njeriun. E ka avansuar që ti ofrohet mës së tepërmi Allahut xh.sh. Asnjë krijesë tjetër sa njeriu nuk ka kapacitet për t’ iu ofruar Allahut xh.sh. Të gjitha krijesat tjera i kanë qasjet, afrimet te Allahu xh.sh. të limituara, ndërsa njeriu nuk i ka të limituara. Fena filah do të thotë shkrirje në Zotin, do të thotë përjetim absolut i fesë, përkushtim/ hushu, hudu, sido që do ta emrojmë, kjo është një kategori e cila mund të përjetohet vetëm nga koncepti njeri. Për atë kjo rënie, kjo zbritje nuk është padrejtësi, nuk duhet të kuptohet në atë mënyrë, por duhet të kuptohet me logjikën, me arsyen e cila i është përkushtuar zemrës. Arsyeja e cila i është nënshtruar zemrës gjithnjë i analizon gjërat nga platforma e brendshme e tyre, nga esenca e tyre. Shikoni, t’ju them edhe diçka, jo përherë vepra e tregon esencën e vepruesit. Vepra ka mundësi ti tregojë cilësitë e vepruesit, ama jo edhe zatin, individualitetin e vepruesit. Kryesisht çdo gjë që ekziston, çdo vepër të cilën ne e shohim, e tregon ciësinë e Krijuesit, p.sh. për atë ne në tesavvuf shumë pak iu kushtojmë rëndësi argumenteve që prej kozmosit na dërgojnë te Zoti, por kryesisht ne jemi të koncentruar në dy grupe tjera të argumentit, d.m.th. në kuptimin e realitetit kozmik për shkak se ekziston Zoti, dhe në afrimin te Zoti duke u nisur nga brendia e jonë. Kjo do të thotë se nëse nisemi prej Zotit drejt gjithësisë, atëherë nisemi prej pallatit mbretëror drejt lagjeve që janë më pak të zhvilluara. Prandaj vetëm njeriu ka mundësi që të ngjitet deri në individualitetin, në zatin e Allahut xh.sh. Unë me qëllim i përdori format gjuhësore të cilat janë organike me shqipen, p.sh. fjala zat është organike me shqipen, edhe asnjëherë, posaçërisht që ju më tepër mirreni me shkencat orientale, asnjëherë mos i thoni sevapit-thevab, se nëse i thoni thevab, d.m.th. e konsideroni si diçka të huaj, e nëse i thoni sevap, atëherë kjo është edhe në shqip. Si fjala sevap ashtu edhe fjala gjynah, kanë përfitu një afërsi organike me gjuhën shqipe, dhe këto duhet ti përdorim si në shqip.
Ka një hadith të Pejgamberit s.a.v.s. në të cilin thuhet Tefekeru fi halkilah ve la tefekeru fi dhatihi (mendoni për krijesat e Zotit , por mos mendoni për zatin/individualitetin e Tij). Zatit të Zotit, s’ka fjalë, që me dimensionin e tefekurit nuk mund ti afrohemi, zatin e Zotit nuk kemi mundësi ta kuptojmë ose ta persiatim me tefekkur. Ta parashtrojmë një pyetje kategorike, logjike, pse Pejgamberi s.a.v.s. shpalljen e pranoi në shpellë brenda, ndërsa Ibrahimi a.s. tha që unë besoj se Zoti është Një, kur ishte jashta duke i shiquar yjet. Këto nuk janë vetëm rrëfime të thjeshta, të rëndomta Kur’anore, por kanë domethënje metaforike të madhe. Kryesisht Ibrahimi a.s. ka arritur deri te Zoti, dhe neve Allahu xh.sh. na tregon nëpërmjet të personazhit të Ibrahimit a.s. se kemi mundësi të arrijmë nëpërmjet të tefekurit, përmes argumentit teologjik/ delilu’l-gaje ve’n-nidham, argumenti se në gjithësi ka një rregull, se nuk është e krijuar rastësisht. Deri te botëkuptimi se Zoti ekziston, keni mundësi të arrini nëpërmjet të tefekurit, persiatjes, nuk them të teakulit, teakul d.m.th. racionalizim, racionalizim vetëm nëpërmjet të mendjes e cila i diskuton malumatet, i diskuton vetëm gjërat që dihen. Pra persiatja apo tefekuri është depërtim, thellim edhe në gjërat të cilat në realitet nuk mund të vëzhgohen, nuk mund të dëshmohen nëpërmjet të shqisave, nuk dihen, nuk bisedohen, por keni mundësi që nëpërmjet të mendimit të thellë të depërtoni deri te këto.
Ndërsa Pejgamberi a.s. shpalljen nuk e ka pranuar jashtë, Pejgamberi a.s. shpalljen e ka pranuar brenda shpellës. Shpella është edhe një metaforë që përdoret edhe te Platoni, nuk është kot që Pejgamberi a.s. ka qëndruar në shpellë. Kryesisht shpella simbolizon vet individualitetin njerëzor, personalitetin e njeriut dhe Kur’ani këtë e prezanton në trajtën tedhekkur, përkujtim i realitetit hyjnor brenda në njeriun. Pra individualitetin e Vepruesit absolut mundësi ta përjetojë vetëm nëpërmjet të tedhekkurit/përkujtimit.
Nuk e di a ke kemi biseduar me ju ndonjëherë, por ka një element shumë të rëndësishëm. P.sh. shpesh herë për shkak se nisemi prej gjithësisë drejt Zotit, ne e parashtrojmë pyetjen se çka është qëllimi i krijimit të njeriut. Qëllimi i krijimit të njeriut është shumë i thjeshtë, për shkak se na e tregon Kurâni, thotë “Ne nuk kemi krijuar xhinët dhe njerëzit për asgjë tjetër, veç se të na bëjnë ibadet Neve, të na përkushtohen neve”. Është fakt që krijimi i njeriut nga aspekti i njeriut është ky, ti përkushtohet Zotit, ta njoh Atë/jarifun, disa prej tefsireve këtë jabudun/të përkushtohet në ajet e përkthejnë si jarifun, që ta njoh Zotin. Mirë ama tash ta parashtrojmë një pyetje tjetër. Çka është shkaku i krijimit të njeriut nga aspekti i Zotit? Çka kishte nevojë Zoti ta krijojë njeriun, pse? Allhu xh.sh në një hadithi kudsi që është shumë i njohur te sufijtë thotë kuntu kenzen mahfijen… (Unë isha një thesar i fshehtë dhe kisha dëshirë që ta shfaqi vetveten, prandaj e krijova njeriun). Qëllimi i krijimit të njeriut nga aspekti i Zotit është shumë madhështor. Zoti njeriun e ka krijuar që ta njohtoj veten e Tij në gjithësi, njeriu është objekt i njohtimit të Zotit brenda gjithësisë. Prandaj ky element i rënies është një sfidë e madhe e cila ia mundëson njeriut përsosjen ose plotninë, ia mundëson përkryerjen, kemalin. Këtë e keni të përmednur edhe në suren Tin, inshallah do të vijmë te sureja Tin e ta bisedojmë sërish, por pasi që ra rasti ta përmendi. Nëse e ndiqni rendin logjik shpirtërorë të sures Tin, atëherë do ta shihni që Allahu xh.sh thotë:
“Për fikun dhe ullirin, për malin e Sinait dhe për këtë Qytet të sigurt (Mekën). Në të vërtetë, Ne e krijuam njeriun në trajtën më të përkryer, pastaj e çuam atë (kur nuk beson) në gjendjen më të ulët”.
Betohet Allahu xh.sh në disa gjëra të rëndësishme, p.sh. betohet në fikun, betohet në ullirin. tesavufi fikun dhe ullirin i konsideron si dy metafora të rëndësishme. Tini, pra fiku ka shumë bërthama brenda, e keni parë, dhe kjo është metaforë e shumësisë në gjithësi, kethret, ndërsa zejtuni, ulliri ka vetëm një bërthamë brenda dhe është metaforë e njëshmërisë, vahdetit. Për atë Allahu xh.sh thotë edhe shumësia, kethreti është i imi, edhe vahdeti është i imi dhe betohet në ato. Edhe nga aspekti i historisë së religjioneve komparative, vendi i fikut dhe ullirit është vendi ku i ka ardhur shpallja Isait a.s., Nezareti ose Bejtu’l-lahm, Betelhemi, ndërsa Turi Sinaja është vendi ku i ka ardhur shpallja Musait a.s., ndërsa Beledul Emini është Mekja, vendi ku i ka ardhur shpallja Muhammedit a.s. Pastaj thotë, ne njeriun e kemi krijuar në formën më të bukur, pastaj atë e kemi zbritur në nivelet dhe gradat më të ulta të ekzistencës. Kjo rënie është rënia prej lartë poshtë. Ju e dini që Ademi a.s. së bashku me zonjën e tij janë pikëlluar shumë gjatë kësaj rënieje. Pasi që kanë zbritur poshtë, kanë thënë ne jemi të huaj/garib brenda kësaj gjithësie, dhe nëse Allahu xh.sh nuk na tregon neve rrugën, atëherë ne do të jemi në mesin e atyrë që janë të humbur, ndërsa Allahu xh.sh iu thotë Unë juve do t’ua tregoj rrugën, dhe kush e ndjek udhërrëfimin Tim, të jetë i sigurtë se nuk do të ketë frikë dhe as dëshprim. Pra, kjo zbritje kategorike nga aspekti ontologjik është një zbritje, një humbje të cilën e ka përjetuar njeriu, por një humbje që në vete do ta sjellë rimëkëmbjen në përgjithësi. Prandaj nëse vëni re edhe e tërë jeta e njeriut, shoqëria njerëzore është brenda këtyre rënieve dhe ngritjeve. Nëse këtë ajet të rënies e diskutojmë nga aspekti shoqërorë, atëherë edhe në shoqëri kemi momente kur biem prej lartë poshtë, pastaj prej poshtë ngrihemi lartë, pra edhe muslimani e ka këtë parim të jetës. Asnjë rënie nuk është fundi për besimtarin, por çdo rënie është një sfidë për një përsosje të re. Vetëm në ato shoqëri të cilat janë të kalbura, vetëm në ato shoqëri personi që bie, që rrëzohet, ngel ashtu si ka qenë. Ka një thënie të Lezsek Kolakowskit i cili thotë: “Çdo herë që jam rrëzuar duke ecur rrugës, jam ngritur, kam shkundur pluhurin dhe kam vazhduar të eci”. Për atë në të gjitha periudhat historike kështu ka ndodhur, s’ka dyshim se njeriu do të rrëzohet, por nuk duhet të ngelë i rrëzuar përgjithmonë. Vazhdimisht duhet të përpiqet që ta shkund pluhurin dhe të vazhdojë rrugëtimin e tij drejt përsosshmërisë, pa marrë parasysh a është përsosshmëri shoqërore apo shiprtërore.
Njëri prej atributeve të Zotit, sifateve të Zotit, që ne shpeshherë nuk kemi zbritur në esencën e saj, (ne këtu i kemi diskutuar këtu cilësitë e Zotit, posaqërisht kur kemi folur për suren Ihlas) është cilësia BEKA, pra Zoti është Baki. Fjala beka shumë vështirë përkthehet në gjuhët tjera. Fakiri e përkthej si vazhdueshmëri, permanencë. Beka-ja përkthimin e ka “të mbetësh, të qëndrosh, të ngelësh deri në pafund”, pra themi se Zoti është i pa fund, nuk ka fund. Në të vërtetë cilësia beka e ka kuptimin e vazhdimësisë, Zoti pandërprerë është prezent në të gjitha etapat dhe dimensionet e jetës.
Shikoni njeriu bashkëkohorë është pak dualist, edhe muslimanët bashkëkohorë janë pak dualist. Dualizmi është një botëkuptim i cili Zotin e sheh veç, gjithësinë e sheh veç, është botëkuptim i Aristotelit. T’ua rikujtoj se Aristoteli është i mendimit se Zoti, pasi që e ka krijuar gjithësinë, është tërhequr dhe e ka lënë gjithësinë që të funksionojë sipas sistemit të shkak-pasojës, kuazilitetit. Pra edhe te ne muslimanët ka mendime të mënyrës dualiste, edhe në gjërat e mëdheja por edhe në të vogla. Edhe në familje p.sh. vini re, bisedoni me njerëzit, kur nuk kanë mundësi ta përjetojnë mëkatin e mëkatit, e përmenda edhe në javën e kaluar, gjynahin e gjynahit, sa është i madh gjynahi, nuk e përjeton atë, nuk e brenë brenda mëkati. Pse? Për shkak se e sheh Zotin larg vetes. Filozofia bashkëkohore ka ndikuar që muslimanët ta abstragojnë, ta bëjnë aq shumë transcedent Zotin, ta largojnë prej vetes, ta nxjerrin jashtë vetes, sa që fillojnë të mendojnë se larg është vdekja, larg është xhenneti, larg është xhehnemi, pra se janë larg atij, e jo brenda në te. Mirëpo Allahu xh.sh. është pandërprerë brenda gjithësisë. Ju lexoni edhe i ndiqni programet televizive, p.sh. kur bëhet eklipsi i diellit ose i hënës, thuhet që kjo nuk ka lidhje me Zotin, por kjo është një proces fizik, ose tsunami, ose termetet e mëdha etj. Pra kështu edhe ne muslimanët e abstragojmë Zotin, e largojmë Zotin. Nuk ka dyshim se në gjithësi funksionojnë ligjet e gjithësisë të cilat i ka vendosur Zoti, por gjithnjë duke e pasur parasysh inkuadrimin Zotit, gjithsesi se Zoti ka mundësi të inkuadrohet dhe të thotë jo ose po. Zjarri djeg, mirëpo Ibrahimin a.s. nuk e ka djegur, pra nëse Ibrahimin a.s. nuk e ka djegur d.m.th. që zjarri ka mundësi që të mos djegë.
Po ua jap edhe një shembull konkret dhe do e përfundoj për sonte. P.sh. vetëtima, rrufeja ose bubullima, është një proces fizik, pajtohem me gjithë ju. Por proces fizik është edhe lindja e diellit, atëherë një pytje shumë të thjeshtë. Pse njerëzit kanë frikë prej rrufesë, që është proces fizik, por kënaqen kur të lind dielli? Do të thotë që nuk është vetëm proces fizik, por prapa vetes e ka edhe dimensionin metafizik. Ibn Arabiu p.sh. flet për eklispin e diellit dhe thotë që përherë kur bëhet zënia e diellit atëherë pritni se do të ndodhë një fatkeqësi e madhe. Pajtohem që nuk duhet të tërhiqemi, të letargjizohemi, dhe çdo gjë ta bartim në dimensionin metafizik, por edhe fizika e jonë nuk duhet të ndikojë në largimin dhe mënjanimin e shenjave metafizikie. Këtë çështje e diskuton edhe Imam Maturudiu në Kitabul Tevhidin, ku ka një kapitull të posaçëm për shënjimin ose signifikimin e të padukshmes, tejshqisores nëpërmjet të shqisores. Ai thotë se jo gjithëherë shqisorja në vete është signifikim i mjaftueshëm për tejshqisoren. Disa herë tejshqisorja, tejmaterialja, metafizika ka mundësi që nëpërmjet të shenjave të veta të ndikojë në lëndoren. Pra, atëherë kur njeriu fillon ta përjetojë këtë ndjenjë atëherë orientohet drejt përjetimit të individualitetit, përjetimit të zatit të Allahut xh.sh.
Faleminderit!
