Një prej elementeve kryesore të fesë është njohtimi me All-llahun xh.sh. All-llahun xh.sh kemi mundësi ta njohim nëpërmjet të emrave dhe cilësive të Tij në Kur’an. Shpeshherë filozofia e ka diskutuar çështjen e njohjes, unë nuk kam dëshirë ta bart atë diskurs filozofik në lidhje me njohjen dhe dijen, por t’ua jap dy shembuj kuranor ku dallohet njohja prej dijes. Ne nuk mund ta dimë All-llahun xh.sh, ne kemi mundësi ta njohim atë, nuk kemi mundësi ta fusim në laborator, nuk kemi mundësi nëpërmjet shqisave ta perceptojmë All-llahun xh.sh, por kemi mundësi ta njohim Atë. Njohja është një stadium/platformë pak më e lartë se dija. Një herë Suhreverdi, një filozof iluminist musliman (filozofia iluministe është kryesisht e zhvilluar në përmasat muslimane, te persianët posaçërisht) u takuan me Ibni Sina-n (një filozof racionalist i cili më së tepërmi i afroheshte nëpërmjet arsyes, besimit, Zotit, botës) dhe Ibni Sina i tha Suhreverdit “Unë e di, atë që ti e sheh” ndërsa Suhreverdi iu përgjigj “Unë e shoh, atë që ti e di”. Edhe Ibni Tufejli, një filozof tjetër musliman që ka jetuar në Andaluzi (iu kam folur për romanin e tij) flet për dy mënyra të afrimit deri te Zoti: një është mënyra racionale, me mend, me argumente dhe tjetra është mënyra e përjetimit të All-llahut xh.sh nëpërmjet të tre shfaqjeve të tij, një është kosmosi, dy është libri i shpallur Kur’ani dhe tre është vetë njeriu; disa herë e përjetojmë edhe në veten tonë All-llahun xh.sh. Këtë ne në tasavvuf e emërtojmë si tre stadiume të bindjes së plotë në ekzistencën e Zotit, u themi ilme’l-jakin, ajne’l-jakin dhe hakka’l-jakin. Ilme’l-jakin është bindja intelektuale për All-llahun xh.sh; bindja intelektuale nuk është besim real, është besim i imagjinuar, për shkak se dija pandërpreë ka mundësi të ndryshojë, njohja nuk ndryshon. Pa marrë parasysh është dije fetare ose dije e cila nuk ka të bëjë me elementet e shpalljes ka mundësi të ndryshojë, për atë edhe e shihni shpeshherë këto hoxhallarët e rinj akuzoheshin nga brezat e vjetër se e ndërrojnë fenë. Në të vërtetë feja nuk ndërrohet, përjetimi fetarë asnjëherë nuk ndryshon, por dija mbi fenë varësisht nga vendet dhe kohërat e ndryshme ka mundësi që të ndryshojë, domethënë ky është ilme’l-jakin. Si e prezanton këtë Kur’ani? Nuk e di a iu kujtohet rasti i Ibrahimit a.s.. Ibrahimin a.s duhet me vëmendje ta lexojmë prej Kur’anit. Ai ishte një djalë i ri i cili nuk pajtohej me mënyrën e besimit të periudhës së vet, babait, nënës së tij (te vepra “Shifa’ul-Esrar” e Sejjid Jahja Shirvaniut, që një pjesë e madhe e juaja e keni) aty flet për disa qytete të imagjinuara të cilat All-llahu ia dha Ibrahimit a.s dhe në një mënyrë shumë të bukur njohëse tregohet historiku i Ibrahimit a.s. Ai një natë, pas të gjithë peripecive që i përjetoi në shoqëri, u rebelua u bë avangardist; pejgamberët janë avangardistët e parë, për shkak se pejgamberi kërcen andej gardhit, do me thënë sjell diçka të re me të cilën nuk janë mësuar njerëzit, domethënë e prish atë mentalitetin e kalbur, të qelbosur i cili ekziston, edhe kryesisht kundërshtimi i popujve ndaj pejgamberëve ka qenë me këto fjalë: “Ne i gjetëm të parët tanë, se si i ndjekin këta gjurmë dhe pse ti na largon prej këtyre gjurmëve të cilët i kanë ndjekur të parët tanë”; edhe Ibrahimi a.s. një natë, pas thyerjes së idhujve, pas krejt peripecive që i kishte me babain e vet, me familjen e vet, një natë doli dhe filloi të shikojë gjithësinë. I ktheu sytë nga qielli dhe aty pa një yll që shëndriste më tepër se yjet tjera dhe tha “Ky është Zoti im”. Mirë, pejagmberët a kanë mundësi të gabojnë sipas besimit Islam në çështjet e besimit? A mundet një pejgamber edhe para pejgamberllëkut të themi, të thotë për yllin se është Zot? Nuk ka mundësi. Domethënë paraqitja e tillë e Ibrahimit a.s është vetëm se një model/mostër se si shkohet drejt besimit (nuk kam dëshirë ta zgjas, këtë është mirë ta lexoni, do të vijë koha edhe bashkërisht ti bisedojmë këto ajete të sures En’am). Në suren En’am thuhet: “Dhe kështu, Ne ia treguam Ibrahimit mbretërinë e qiejve dhe të Tokës, që ai të bëhej nga ata që besojnë vendosmërisht. Kur ra nata, ai pa një yll dhe tha: “Ky është Zoti im!” Por, kur perëndoi ylli, ai tha: “Nuk i dua ata që perëndojnë”. Kur pa Hënën duke lindur, tha: “Ky është Zoti im!” Por, pasi ajo perëndoi, ai tha: “Nëse Zoti im nuk më udhëzon në rrugën e mbarë, me siguri do të bëhem njëri nga të humburit”. Kur vërejti Diellin duke lindur, ai thërriti: “Ky është Zoti im, ky është më i madhi!” Por, pasi dielli perëndoi, ai tha: “O populli im, unë jam larg nga idhujt që ju ia shoqëroni Allahut në adhurim! Unë e kthej fytyrën time nga Ai që i ka krijuar qiejt dhe Tokën, duke qenë besimtar i vërtetë, dhe nuk jam nga idhujtarët”! “ (En’am, 75-79) Ai tha për yllin që është Zoti i tij, por kur ai yll u humb dhe tha , “Unë nuk i dua ata që humbin”. Pastaj e pa hënën se si ishte më e madhe, kishte më tepër dritë dhe tha “Ky është Zoti im”, por kur edhe hëna u humb tha “Unë përsëri nuk i dua ata të cilët humbin”. Pas kësaj e pa perëndimin e diellit, nata kaloi, filloi të lind dielli, paramendojeni atë pompezitet të cilën e ka lindja e diellit në agim, tha “Ky është Zoti im me siguri”, por kur edhe dielli perëndoi, atëherë tha “Jo, Zoti im nuk perëndon” dhe në fund tha, “Unë drejtohem/orientohem nga ai Zoti që është formësues,krijues i qiellrave dhe tokës”. Do të thotë ky Zot i Ibrahimit a.s është Zoti i njohjes, nuk është Zot i dijes. Ai i pati zotrat e dijes përpara, po u humbën të gjithë; më këtu nuk flet për diçka që e sheh, por flet për diçka që nuk e sheh me sy, por e sheh si bosht të krijimit të gjithësisë, për atë ne nëpërmjet cilësive e njohim Zotin dhe kjo është bindja intelektuale e Ibrahimit a.s. Bindja intelektuale çdo njeri e çon deri te fascinimi me ekzistencën e All-llahut xh.sh, e kësaj ne i themi ilme’l jakin. Edhe një dervish, edhe një sufi, edhe një shjeh, edhe një hoxhë, edhe një musliman patjetër e ka që ta ketë dimensionin e bindjes intelektuale. Personi i cili intelektualisht me dije nuk është i përgaditur, nuk ka mundësi ti udhëzojë të tjerët. Një prej hendikepeve të mëdha të cilat i ka tasavvufi në trojet shqipëtare është se ata të cilët bëjnë irshad (që udhëzojnë, udhërëfejnë), nuk janë dijetarë fetarë ,këtë e keni edhe në “Shifa’ul-Esrar” të Sejjid Jahja Shirvani.
Çështja e dytë e dijes nëpërmjet të cilësive, që ta njohim Zotin, është përsëri me Ibrahimin a.s, ajne’l jakin. Ibrahimi a.s një ditë, pas kësaj iu drejtua Zotit (më ishte pejgamber) : Kur Ibrahimi tha: “O Zoti im! Tregomë si i ngjall të vdekurit!” – Zoti i tha: “A nuk beson?” – “Besoj” – iu përgjigj Ibrahimi, “por dëshiroj të më qetësohet zemra.” Allahu i tha: “Merr katër zogj dhe copëtoji. Shpërnda në çdo kodër nga një copë prej tyre pastaj thirri! Ata do të të vijnë me të shpejtë. Dhe ta dish se Allahu është i Plotfuqishëm dhe i Urtë.” ( Bekare, 260). Do të thotë që ai kërkoi në mënyrë vizuele, bindjen vizuele e kërkoi, ta sheh Zotin, por kjo bindje vizuele, përsëri ishte një dimension i zemrës, se ai nuk kishte mundësi ta sheh Zotin me sy, por kërkoi që t’ia ngjall Ibrahimit a.s në kokë fuqinë e Zotit, e cila ka mundësi ta ringjall të vdekurin, për atë edhe në Kur’an All-llahu xh.sh thotë: “Ai është që krijoi vdekjen dhe jetën, për t’ju provuar se cili prej jush është më vepërmirë. Ai është ngadhënjyesi, mëkatfalësi.” (Mulk,2). All-llahu xh.sh ia tregoi, i tha merr katër zogj, ndaji në katër pjesë, hudhi në katër anë dhe thirri, përsëri ato do të vijnë te ti. Ibrahimi a.s e bëri këtë, i bëri në katër copë zogjtë, i hudhi në katër kodra dhe kur i thirri ata erdhën te Ibrahimi a.s.. Ky moment është moment i njohjes, këtë në mënyrë të bindjes intelektuale nuk keni mundësi ta shihni, nuk keni mundësi ta përjetoni, por vizuelisht keni mundësi ta përjetoni. Si? Kisha dy dervish me mua në Tiranë në një simpozium dhe aty në bisedë e sipër me disa profesorë të njohur, bisedonim çështjen se perceptimi i fesë, i Zotit, i shpalljes bëhet me mend ose me zemër. Kur’ani kur flet për perceptimin e Zotit, të shpalljes, të fesë, si marrës i këtyre impulseve prej jasht e paraqet zemrën. Për atë njerëzit mund të jenë shumë të mençur, por mos të jenë besimtarë, se sikur të ishte e kundërta, atëherë krejt njerëzit e mençur duheshte ti përkushtohen Zotit, po nuk është kështu. Domethënë përkushtimi ndaj Zotit bëhet nëpërmjet zemrës, për atë edhe në fé kryesisht potencohet zemra edhe Kur’ani këtë e thotë shumë shpesh, për shembull, “A nuk meditoni (nuk thelloheni, nuk e përjetoni) Kur’anin ose i keni zemrat me dry”, nuk thotë i keni mendtë me dry, po i keni zemrat me dry. Domethënë kjo bindja vizuele përjetohet në zemër. Po mirë, si përjetohet? Para disa ligjëratave fakiri ua përmenda rastin e të riut me Hz.Aliun kur i ka thënë “unë isha në vreshtë të vjedh pak rrush dhe aty e pash Zotin, më tha mos vjedh rrush” dhe janë ngritur të gjithë të pranishmit ti thonë të riut se si mund të flas ashtu, nuk mund ta sheh Zotin, bën qufr/blasfemi, si sot gjëja më e lehtë që e bëjnë muslimanët është ti akuzojnë tjerët me blesfemi/qufr. Blasfemi është ta shash Zotin, mos ta pranosh Atë. Zoti nuk e lejon këtë. Pejgamberi s.a.v.s thotë që “Nëse ju e akuzoni njërin me blasfemi/qufr, ajo blasfemi nuk zë vend te ai, por ta dini që iu kthehet juve”, për atë nuk kemi të drejtë. Kur u ngritën ata që ti vërsulen të riut, Hz.Aliu tha “Ngadalë, të shohim se çka do të thotë” dhe i riu tha “unë isha të vjedh rrush dhe aty dëgjova një zë, Zoti më tha mos vjedh rrush”. Ja kjo është. Do me thënë në moment kur do ti kesh krejt kushtet ta bësh të keqen, por ti nuk do ta bësh, kjo është bindja vizuele, ky është përjetimi i vërtetë i All-llahut xh.sh.
Çështja e fundit është hakka’l-jakin/ bindja reale. Personi në këtë rast e kupton realitetin. Kuptimi i realitetit do të thotë ta kuptojë se vet në realitet nuk ekziston, se ekzistenca është e përbërë vetëm prej ekzistencës së All-llahut xh.sh dhe çdo gjë i kthehet Atij. Profesor Ismail Bardhi e ka një mënyrë të prezentimit të islamit shumë të mirë, me shembuj shumë elokuent dhe në një vend ai thotë “e kemi bërë fenë, fé të xhenazeve” se kryesisht kur flasim, flasim për të vdekurit. Ka një ajet që përdoret vetëm për të vdekurit a nuk ka lidhje me të vdekurit, për shembull All-llahu xh.sh thotë: “Juve do t’iu sprovojmë (shiqojeni filozofinë e ajetit) me frikë, me uri, do t’ua marrim pasurinë, do t’ua marrim bereqetin (domethënë mund t’ia merr edhe paratë edhe atë që ka mbjellur në arë), do t’ua marrim një të afërm prej familjes suaj” dhe i thotë Pejgamberit a.s “Përgëzoji ata që do të jenë durimtarë”. “Atëherë kur do të ballafaqohen me diçka që do t’iu vijë prej Zotit”. Musibet kryesisht e kanë përkthyer si fatkeqësi, por nuk e ka kuptimin e fatkeqësisë musibet, musibet e ka kuptimin edhe e të mirës që të vjen prej Zotit. atëherë çka thonë, “Ne jemi të All-llahut dhe All-llahut do ti kthehemi”. ( Ne do t’ju sprovojmë me ndonjë frikë, me uri, me ndonjë humbje nga pasuria e nga jeta e edhe nga frytet, po ti jepju myzhde durimtarëve. Të cilët, kur i godet ndonjë e pakëndshme thonë: “Ne jemi të All-llahut dhe ne vetëm tek Ai kthehemi”!) (Bekare, 155-156). Kjo pjesë “ Të Allahut jemi dhe atij do t’i kthehemi/Inna lil-lahi ve inna ilejhi raxhiun” tek ne përdoret vetëm në vdekje, për atë thash e kemi bërë fenë fé të xhenazeve, a kjo ka më tepër të bëj me jetën. Edhe Kur’anin për fat të keq, posaçërisht edhe në qarqet sufike, që është një dobësi e madhe, tasavvufi nuk është element pasiv, është element aktiv. Mehmet Akif Ersoj e ka një dy vargësh (Inshallah këtyre ditëve do të del edhe botimi i “Safahatit” në shqip, mendojmë që me një verzion pak më të mirë) ku thotë “Inmemiştir hele Kur’an bunu hakkıyla bilin, ne mezarlıkta okumak, ne fal bakmak için”/ “Nuk ka zbritur Kur’ani këtë ta dini me realitet, as për ta lexuar në varreza as për të parë fall me të”. Elementi i Kur’anit është element për të gjallët, mirëpo kjo nuk e largon duanë/lutjen për të vdekurit dhe leximin e Kur’anit në varreza, domethënë nuk është kundër asaj fjala; fjala është që qëllimi i Kur’anit nuk është ky. Për shembull, ka ajete të cilat flasin se Kur’ani është shërim/shifa dhe kryesisht një pjesë e konsiderueshme e njerëzve që kanë hapur atelie për shërim me Kur’an, ata mendojnë se kjo ka të bëjë me shërimin e sëmundjeve, depresioneve. Nuk ka të bëjë Kur’ani me shërim të depresioneve, mund ta fryni me kompresor por mos ta shëroni njeriun; nuk e ka këtë konotacion Kur’ani, nuk është për këtë shërim. Kur’ani është shërim i zemrave. Personi i cili lidhet për këtë hallkë të ekzistencës, a ka mundësi ti tejkalojë depresionet dhe streset e botës? Po, aty pajtohem. Hakka’l-jakin do të thotë kjo, do me thënë ta përjetojmë se ne jemi pjesë e amshueshmërisë së ekzistencës dhe në këtë rast ta dini që nuk na brengos asgjë e kësaj bote, atëherë paraqitet ajo fjalë e Junus Emres që thotë “Ju vazhdoni ta hani mjaltin, por unë e kam ngrënë mjaltin e mjaltit (thelbin e mjaltit)”; mjalti në këtë rastin e Junus Emres është ibadeti s’ka fjalë, mirëpo, brumi i mjaltit, ajo esenca/thelbi i mjaltit është kënaqësia e cila përfitohet prej ibadetit. Përderisa nuk përjetohet si duhet hakka’l-jakin Zoti, ne nuk kemi mundësi ta ndjejmë kënaqësinë e ibadetit, për atë edhe kemi njerëz të cilët duken se janë të devotshëm, janë ibadetçi, por në realitet nuk janë ibadetçi. Këtu është problemi kryesorë i kësaj qasjeje dhe ne nëpërmjet të përjetimit të cilësive të All-llahut xh.sh arrijmë te bindja reale/hakka’l-jakin.
Ne folëm për gjallërinë/hajatin, ilmin/diturinë e Zotit dhe cilësia thubutije tretë është Sem’, e katërta Besar (do të flas për të dyja cilësitë bashkërisht). Sem do të hotë që All-llahu xh.sh dëgjon çdo gjë, Besar do të thotë që All-llahu xh.sh sheh çdo gjë. Kryesisht edhe Niçe-ja e ka zhvilluar një teori ( teori të cilën e kemi kryesisht edhe te filozofia e shekullit XIX, edhe te Frojdi e kemi, edhe te Jungu pak më vonë) e cila është çështja e vetëkontrolit, kontrolimit të vetvetes, për shembull, self-control është një term i cili është përdorur mjaft në filozofinë/psikologjinë e shekullit të XIX, ose për shembull kohëve të fundit përdoret te këto njerëzit të cilët nuk kanë shumë relacione me fenë, nuk them që nuk janë musliman, sepse nuk më pëlqen kjo mënyrë e shprehjes, por që nuk kanë shumë relacione të mira me fenë, me ibadetin. Kur dikush ka depresion, ka stres, nuk ka shumë vullnet për jetë, atëherë i thonë se e ka humbur vetëbesimin. Në fé nuk ka as vetëkontrol, nuk ka as vetëbesim, ka teokontrol ( kontrol të Zotit) dhe ka Zot-besim, domethënë këtu është dallimi. Në antikë, edhe në botën e lashtë bota ka qenë teocentrike, në epiqendër e ka patur Zotin. Periudha e Humanizmit dhe Renesansës (shekulli XV-XVI) ka krijuar në botë një Gjithësi/Kozmos që në epiqendër e ka njeriun, krijohet një gjithësi dhe një mentalitet antropocentrik, në qendër të vëmendjes vendoset njeriu, në të gjitha sferat e jetës, edhe në ekonomi është e njëjta gjë dhe protestantizmi si fé i ka ndihmuar shumë kësaj.
Njeriu e ka vendosur veten në qendër dhe çdo gjë e ka rrotulluar përreth vetes.. Çdo gjë që është brendagjithësore është relative dhe nëse është relative, atëherë mundohet që çdo gjë në Gjithësi, ta rrotullojë rreth vetes. Për atë njeriu pas shekullit të XIX ka përjetuar dy luftëra botërore (në shekkullin XX), për shkak se e ka vendosur veten në qendër dhe atëherë kur nuk i ka ardhur mirë vetes, ai që ka qenë i fortë ka shkatërruar çdo gjë përreth vetes. Asnjëherë kështu nuk ka qenë në histori, por në moment kur filozofia është antropocentrike, njeriu shkatërron çdo gjë që është në kundërshtim, me atë që mendon ai se është mirë, por kjo nuk do të thotë që vërtetë është e mirë. Për shembull edhe paraqitja e këtyre sëmundjeve të reja qoftë sociologjike, qoftë biologjike, qoftë ekologjike, epiqendrën e kanë në antropocentrizëm. Ja po ua jap një shembull ekologjik, ky fakiri për çështjen e ekologjisë ka shkruar një tekst në vitin 1985/86 dhe atëherë është potencuar çështja se antropocentrizmi është problemi kryesorë i ndotjes së mjedisit; për shembull e bëni ju një fabrikë që të fitoni, si rasti që kishim në Shqipëri/Fier ku kryesisht e tërë fusha e Fierit ishte e ndotur, kishte elemente kancerogjene në domate, speca, patate për shkak se fabrikat kryesisht i kanë lëshuar në kanale ujrat/mbeturinat kimike dhe nëpërmjet të atyre kanaleve është ujitur fusha dhe të gjitha produktet që kanë dalur prej fushës janë kancerogjene. Domethënë këtu një njeri fiton, e ka vendosur veten në qendër dhe e shkatërron tërë mjedisin në të cilin është duke jetuar. Edhe nga aspekti psikologjik është e njëjta gjë. Për shembull ne flasim nga aspekti psikologjik për vetëkontrolin ose vetëbesimin; kujt do ti besojë ai, kur vet ka krizë. Si ta kthejë vetëbesimin? Vetja nuk mund t’ia kthejë atij vetëbesimin, për shkak se ai ka krizë me vetveten, nuk ka krizë me të tjerët, por ka problem me vetveten. Atij për t’ia kthyer besimin i duhet diçka që është më absolute se ai, nuk është relative, nuk është si ai, por ka diçka tjetër, ka një energji tjetër e kështu me rradhë. Për atë ne kësaj i themi zotbesim/teokontrol, ja All-llahu xh.sh në Kur’an thotë “All-llahu xh.sh është Ai që gjithnjë juve iu mba nën kontrol” (O njerëz! Frikësojuni Zotit tuaj, i Cili ju krijoi prej një njeriu, ndërsa prej atij krijoi bashkëshorten e tij, kurse prej këtyre të dyve krijoi shumë meshkuj e femra. Dhe frikësojuni Allahut, me emrin e të Cilit ju kërkoni të drejtat e ndërsjella dhe ruani lidhjet farefisnore. Se vërtet, Allahu është përherë Mbikëqyrës mbi ju”. Nisa, 1) Shiqoni, ky kontrol nuk është robëri, se shpëshherë kështu kuptohet “ne me fenë nuk jemi të lirë”. E dini si është ky kontrol? Ky kontrol është si kontroli i bariut ndaj kopesë, paramendojeni, nëse përreth ka ujq. Bariu kopenë e vet nuk e ndalon të merr prej begative të livadhit të hajë, për shkak se dëshiron të ketë kopé të mirë, edhe Zoti (nuk bëhet ky krahasim, mirëpo ja po e bëj një krahasim për ta kuptuar më mirë bashkërisht), kopeja e tij hanë prej begative dhe bariu asnjëherë nuk e pengon atë që të hajë prej begative të livadhit, por e pengon mos ta hajë ujku. Kjo murakkabe, ky kontrol i Zotit ndaj njerëzve ka të bëj me këtë çështje, domethënë ka të bëjë me çështjen e pengesës prej fatkeqësive me të cilat ka mundësi të ballafaqohet njeriu dhe këto fatkeqësi nuk janë vetëm fatkeqësi fetare. Domethënë e mbron prej xhehennemit, në rregull, por nuk e mbron vetëm prej xhehennemit, në të njëjtën kohë e mbron edhe prej fatkeqësive me të cilat ka mundësi të ballafaqohet nëse jeton i shfrenuar.. Prej ku fillon kjo? Këtu mund të flitet shumë, por fakiri kam dëshirë ti përmend disa gjëra që mendoj që s’keni mundësi ndoshta ti shihni diku tjetër. Në një ajet All-llahu xh.sh thotë : “…All-llahu xh.sh rrotullohet/sillet në mes personit dhe zemrës së tij…( O ju që besuat, përgjigjjuni (thirrjes së) All-llahut dhe të të dërguarit kur ai (i dërguari) ju fton për atë që ju jep jetë, (për fenë e drejtë) dhe ta dini se All-llahu ndërhyn ndërmjet njeriut dhe zemrës së tij, dhe se ju do të tuboheni te Ai.” Enfal, 24). Shikoni ne hiç/aspak nuk e kemi analizuar si duhet Ku’anin, edhe shumë duhet të analizohet. Ajeti zemrën e lë jasht personit, domethënë All-llahu xh.sh është në mes njeriut/personit/burrit (që në gjuhën arabe i thonë mer’) dhe zemrës, domethënë zemra dhe personi janë një tog, në moment kur e largoni zemrën, atëherë mbetet vetëm trupi dhe kjo është shkatërrim për njeriun. Në këtë rast, ajo që e merr energjinë kuptimore dhe ku rrotullohet All-llahu xh.sh.(thotë edhe në një hadith kudsijj “Mua nuk më nxë Gjithësia, më nxë zemra e besimtarit”) është zemra dhe nëpërmjet të kalbit All-llahu xh.sh., në mënyrë metaforike s’ka fjalë, nëpërmjet të shpalljes, pejgamberëve, njerëzve të mirë, evlijave, dijetarëve të mirë (jo krejt dijetarëve; dijetarë musliman, dijetarë i fesë nuk konsiderohet personi i cili bën vepra të këqija, mund ta dijë gjithë botën ai,nëse është i pashpirt, mashtrues, gënjeshtarë, koprac nuk mund të jetë dijetarë, mos i besoni, nuk di gjë ai; domethënë personi i cili nuk ka karakter të zhvilluar si duhet, ai nuk është dijetarë sipas islamit) e edukon personin dhe atëherë është person si duhet. Do t’iu kujtohet një hadith/porosi i Pejgamberit s.a.v.s. i cili është i famshem si hadithi i Xhebrailit. Një ditë Pejgamberi s.a.v.s ka qenë duke ndenjur me shokët e vet dhe ka ardhur një njeri prej shkretëtire. Në të thuhet: “Erdhi një preson që ne më parë nuk e kishim parë, një a’rab që nuk e kishim parë në mesin tonë (a’rab iu thonë njerëzve të shkretëtirës), mirëpo edhe nuk kishte asnjë njollë të pluhurit të shkretëtirës, nuk dukeshte që ka udhëtuar larg. Erdhi ky njeri dhe u afrua pranë Pejgamberit s.a.v.s. Pejgamberi a.s e mori atë, gjunjtë e vet i mbështeti për gjunjtë e tij dhe duart e tij i vendosi mbi duart e veta (ju që jeni dervish ua përkujton kjo diçka, domethënë bejati/betimi në tasavvuf bëhet në këtë mënyrë) dhe në këtë rast ky personi që nuk e njihnim i parashtroi disa pyetje Pejgamberit a.s., tha: “Çka është besimi?” Pejgamberi a.s e lexoi amentu billahin/kushtet e besimit, të besosh në Zotin, në melekët, në librat e shpallura, në pejgamberët, në diten e ahiretit, në kadanë dhe kaderin/caktimin e Zotit. “Saddekte”-“Drejtë fole, ashtu është” i tha. Hz.Omeri thotë “Ne u habitëm, ky person edhe parashtron pyetje, edhe thotë që ashtu është”. Pastaj parashtroi edhe një pyetje: “Çka është islami?” (islam domethënë e ka emrin edhe feja islame, por në të njëjtën kohë kur bëhet fjalë brenda fesë, me iman nënkuptohet besimi, ndërsa me islam nënkuptohet ortopraktika fetare, domethënë namazi, agjërimi, haxhi, zekati) edhe Pejgamberi a.s tha “ Të dëshmosh se nuk ka Zot tjetër përveç Zotit, se falja e namazit, dhënia e zekatit, agjërimi Ramazanit dhe shkuarja në Haxh”, dhe ai përsëri i tha “Saddekte”-“Drejt fole,ashtu është”. Pyetja e tretë ishte : (këtu e kam fjalën, kjo ka të bëj me ne sonte) “Çka është ihsani?” Fakiri kam një tekst që e kam shkruar para 5-6 viteve, ju keni mundësi ta lexoni (në internet është diku) tash do ta botojë “Logos-i” si një separat, është në lidhje me traditën pereniale dhe intelektualizmin ihsani. Intelektualizmi ihsani domethënë intelektualizmi bëmirës, vepërmirës dhe ihsan në, atë periudhë e kam shikuar në një prej fjalorëve më të mirë dhe më të vjetër të gjuhës arabe, “Lisanu-l arab” të Ibni Mudhhirit, ka përafërsisht 80 faqe për ta sqaruar fjalën ihsan, për atë nëse i hyjmë ta sqarojmë na merr shumë kohë, por Pejgamberi a.s. shiqoni sa bukur e ka sqaruar: “Ti bësh ibadet All-llahut xh.sh sikur e sheh ti Atë, edhe pse ti nuk ke mundësi ta shohësh, ta dish që Ai ty të sheh”. Domethënë nuk ka definicion më të mirë të vepërmirësisë, ti bësh ibadet All-llahut xh.sh sikur e sheh Atë, edhe pse ti nuk ke mundësi ta shohësh, të jesh i sigurtë se Ai të sheh ty. “Saddekte” i tha “Drejt fole, ashtu është”. pastaj i parashtron edhe disa pyetje në lidhje me ditën e Kijametit (kur do ti vjen rradha edhe këtë do ta sqaroj). Në fund Pejgamberi a.s. i pyeti ashabët (një këshillë edhe për ju, edhe si dervish, edhe si ashik, që ta dimë si është mënyra e sjelljes islame, bontoni i sjelljes islame) “A e dini kush është ky?” Ata çka i thanë? Shumica e dinin, e kishin marrë vesh, por përgjigjja e tyre ishte: “All-llahu dhe Pejgamberi i Tij e dinë më mirë”. Prandaj muridët e tasavvufit, ashikët, ata që janë të dashuruar në Zotin, nuk hudhen përpara në çdo mexhlis të flasin, por çdoherë e kanë rendin, metodologjinë dhe usulin. Çka i thanë ashabët? Janë shembulli më i mirë ashabët, apo? “All-llahu dhe Pejgamberi i Tij e dinë më mirë”. Atëherë Pejgamberi a.s. çka iu tha? “Hádhá xhibril”-“Ky është Xhebraili a.s., Zoti e ka dërguar t’iu njohtojë juve, me fenë tuaj”; shikoni, këtu ka një dialog i cili është ndërmjet qiellit dhe tokës, dhe këtu thotë që “Zoti të sheh ty”, ja ky është ai kontroli i All-llahut xh.sh të cilin e përmend në dy cilësitë e Tij sem/dëgjon çdo gjë dhe besar/sheh çdo gjë. Edhe një element të rëndësishëm do ta them me sem’in dhe me këtë do ta kryej. Sem do të thotë dëgjim, po edhe dijes tradicionale fetare, islame i thonë sem’ijjat, dije e cila është bartur prej brezit në brez. Prej ku? Prej All-llahut xh.sh, se Ai është i Pari që na e ka mësuar dijen neve. Edhe në shkencë për shembull (jo vetëm tek ne, por te të gjithë) termi krijim a përdoret për shkencëtarët? A keni dëgjuar? Jo. Kryesisht përdoret për artistët dhe për poetët, krijimtari letrare, thonë. E dini pse? Për shkak se krijimtari letare nuk bëhet me dije, por bëhet me shpirt. Edhe krijimtaria artistike nuk bëhet me dije, me dije vetëm plagiat mund të bëhet. Ndërsa për gjërat shkencore themi zbulim shkencor. Pse zbulim? Për shkak se diçka që është e mbuluar, zbulohet, jo që nuk ekziston. All-llahu xh.sh. kur ia mëson konceptet e para njeriut, i vjen nëpërmjet të veshit dhe ta dini që personi mbetet shtatzënë me dijen e Zotit nëpërmjet të veshit, e jo nëpërmjet të mendjes. Nuk ka shtatzëni me mend. Nëse kemi dëshirë të jemi pjellorë, duhet ta kemi të zhvilluar veshin, të dëgjojmë. Personat që nuk e kanë të zhvilluar veshin, nuk mund të “bëjnë fëmijë kuptimorë”, domethënë nuk kanë sukses në jetën fetare. Për atë sem’ijjati është një element, i cili na vjen prej Zotit. Po edhe All-llahu xh.sh thotë që “Edhe unë nëpërmjet të dëgjimit dhe nëpërmjet të shikimit, jam duke iu ndjekur juve”. Faleminderit.