Sureja Asr
Javët e kaluara ne biseduam për Suren Asr, për shkakun e zbritjes së kësaj sureje në kuadër të tërësisë kuranore. Ndërsa sonte do të flasim për ajetin e dytë të kësaj sureje.
Para se të filloj, kam dëshirë të ju them dy tri fjalë në lidhje me këtë term që e përdora pak më lartë, tërësia kuranore. Miq të dashur, duhet ta dimë të gjithë ne, se dëmi më i madh i cili ka mundësi ti bëhet fesë, i cili ka mundësi ti bëhet Kur’anit, është që atë ta parcializojmë, ta copëtojmë, ta ndajmë në pjesë pjesë dhe pastaj në bazë të pjesëve të konkludojmë në lidhje me tërësinë e Kur’anit. Ky është një problem që nuk ka të bëjë shumë me të kaluarën sa ka të bëjë me të sotshmen, për shkak se mentaliteti bashkëkohor është parcializues, është i përqëndruar në specializime në të gjitha lëmitë. Me parcializim nënkuptohet që gjërat ti ndajmë në pjesë pjesë dhe pastaj të konkludojmë për pjesët e asaj çështjeje. Kur’ani nuk e duron parcializimin. Ideja sa më shumë të ndahet aq më shumë humb prej origjinalitetit të vet. Sa më shumë ta analizoni, ta zbërtheni në pjesë dhe pastaj t’i afroheni nëpërmjet të pjesëve, aq më shumë i humbet origjinaliteti i saj. I njëjtë është rasti edhe me Kur’anin. Sot për fat të keq kemi një grup të njerëzve të cilët janë aq guximtarë sa të konkludojnë në lidhje me Kur’anin duke e lexuar vetëm me një ajet të Kur’anit. Por kemi edhe një pjesë të hoxhallarëve, edhe të dijetarëve edhe botërorë, të cilët bëjnë një gabim të madh . Ata njëherë e krijojnë mendimin në lidhje me një çështje, pa marrë parasysh se çka është ajo çështje, për shembull: a ka dhunë në Islam apo nuk ka, ose a ka frikë në Islam apo nuk ka, a është Islami fe e dashurisë apo e frikës; dhe pastaj në bazë të këtij mendimi të vet përpiqen të gjejnë ajetet e Kur’anit. Nëse në epiqendër, në bosht, e vendosim mendimin tonë ne mund të gjejmë ajete në Kur’an të cilat do t’i ujudisim sipas mendimit tonë. Edhe komunistët kanë gjetur ajete në Kur’an, e kanë thënë “Etiullahe ve’r-resule ve ulu’l-emri minkum”(Bindjuni Allahut, bindjuni Pejgamberit dhe bindjuni atyre që iu udhëheqin), d.m.th. përmes këtij ajetit e kanë arsyetuar respektin dhe mosrebelimin ndaj pushtetit që totalisht ka qenë antifetar. Kam dëshirë ta sqaroj se nëse e vendosni në epiqendër mendimin tuaj, atëherë keni mundësi që të gjeni ajete të ndryshme në bazë të cilave do ta argumentoni mendimin tuaj, për shkak se Kur’ani është elastik, Kur’ani nuk është libër juridik, Kur’ani është libër fetar, është libër trannscedental, i cili jo në mënyrë të prerë i vendos gjërat. Pra edhe hukmet/konkluzat kur i vendos, nuk i ka në mënyrë të prerë, p.sh. edhe ato vendimet që janë shupë të rrepta, pa marrë parasysh nga aspekti i urdhërave ose ndalesave, nuk janë në mënyrë të prerë. P.sh. a duhet njeriu çdo herë të agjërojë? Jo, nëse është i sëmurë mund të mos agjërojë, nëse është në rrugë mund të mos agjëroj, gratë në të përmujshmet e tyre nuk agjërojnë. A duhet përherë të falim namaz 4 reqatë? Jo, kur është në rrugë i falë 2 reqatë. Do të thotë që nuk janë në mënyrë të prerë dhe fiktive urdhërat e Kur’anit, ndërsa rregullat juridike. Pra Kur’ani është shumë elastik dhe keni mundësi ta tërhiqni kah të doni nëse e vendosni mendimin e juaj në epiqendër. Ky është gabimi kryesorë. Çdo vendim që do të dalë prej ajeteve duke e pasur në epiqendër mendimin tonë personal nuk është konkluzë kuranore, është konkluzë e jona. Ama konkluza që do të dalë në bazë ajeteve kuranore, e udhëhequr prej mendësisë kuranore, ajo konluzë është konkluzë kuranore. Një ditë e biseduam edhe me Dritanin (një prej studentëve të mi të rregullt në ligjërata) ishim diku. Duhet ta dini që nëse Allahu xh.sh. e thotë diçka në Kur’an, mos keni drojë, lirisht thuane edhe ju. Allahu xh.sh e përdor termin gomar, në lidhje me një çështje në Kur’an, edhe ju mund ta përdorni pa e zbukuruar fare atë. Ai në lidhje me ata që i bartin librat dhe nuk veprojnë sipas ideve të shprehura në to thotë që ju përngjasojnë gomerëve që bajnë libra: “Methelu ledhine hummilu’t- teurate thumme lem jehmiluha kemetheli’l- hamirii jahmilu esfara” (Shembulli i atyre që e kanë bartur teuratin, e kanë pasur mbi supe Tevratin dhe pastaj nuk kanë vepruar sipas tij, pra hebrejtë janë si gomari që bart libra). Këtu bëhet fjalë për hebrejtë. A e dini çka do të thotë bartja e Tevratit? Ata nuk e kanë bartur në shpinë Tevratin. Hebrenjtë janë të njohur në historinë e feve si literalist, hebrejtë nga aspekti fetarë, i kuptimit te fesë janë literalist, skriptualist, marrin vetëm tekstin e bukfal dhe të qartë të shpalljes. Pra teksti hummilu’t- tevrate thume lem jehmiluha /ata që e bartin ama në të vëtetë ata se bartin/, kemethelil himari jahmilu esfara / janë si gomari i cili bart libra, dhe nuk është i vetëdishëm për librat që ështu duke i bartur dhe nuk thellohet në esencën dhe hermeneutikëne tyre, por vetëm i përcjell dhe transmeton ata prej një kohe në kohën tjetër.
Pra në bazë të kësaj që u tha duhet ta kemi të qartë se epiqendra e Kur’anit është që mendësia Kur’anore të udhëheqë me mendimet tona dhe jo mendimet tona me të si dhe qasja ndaj Kur’anit të jetë serioze duke depërtuar edhe në thellësitë e hermeneutikës së tij. Problemi kryesorë te muslimanët është se ata udhëhiqen nga mendësia e tyre dhe pastaj përpiqen ajetet t’i modifikojnë sipas mendimeve të veta. Ndikimi i kushteve të ndryshme jetësore si dhe kjo qasje që e përmendëm e bën që ne të përjetojme një krizë të mendimit, ndërsa Kur’ani freskinë e vet e ruan në çdo periudhë.
Ja një shembull. Ka një problem të cilin ne bashkërisht jemi duke e përjetuar, me siguri secili prej jush ka ndëgjuar për mendimet sociopolitike të Farabiut në lidhje me qytetin e virtytshëm, Arau ehli’l- medinetul fadila. Koncepti i shoqërisë islame, koncepti i individit islam është kozmopolit. Merreni dhe lexoni, p.sh. nëse kemi dëshirë ta kuptojmë se çka thot Kur’ni për njeriun, si e kupton Kur’ani njeriun, duhet ti lexojmë të gjitha ajetet të cilat flasin për njeriun, të cilat i drejtohen njeriut, dhe në bazë të asaj kemi mundësi ta kuptojmë njeriun si tërësi, përjashtimet nuk janë të rëndësishme. Rregullat vendosen në bazë të tërësisë. A ka përjashtime? Ka përjashtime, ama rregullat, institucionet vendosen në bazë të tërësisë dhe dimensionit të përgjithshëm të gjërave. Pra, atëherë do të keni mundësi të konstatoni se çka është njeriu. Pra siç u tha edhe më lartë, botëkuptimi islam i shoqërisë, botëkuptimi islam i njeriut është kozmopolit, domethënë nuk është i njëanshëm, nuk është diskualifikues, përjashtues, por është përqafues, me të gjitha elementet që ka mundësi ti ketë një njeri, si nga aspekti shoqërorë, kulturorë, poashtu edhe nga aspekti i vetes së tij, nga aspekti individual i tij.
Këto dy elemente kisha dëshirë t’ua barti. Këtu ka mundësi që të shtohen edhe më shumë shembujt, por është me rëndësi të dihet se parcializimi i Kur’anit, mospranimi i tij si tërësi, neve na çon në konkluza të cilat nuk janë kuranore dhe të cilat nuk janë fetare. Elementi i dytë është që asesi nuk duhet të i paraprijë mendësisë Kura’nore mendësia jonë, arsyeja jonë, por duhet të paraprijë gjithnjë mendësia e Kur’anit dhe pas asaj në bazë të kësaj mendësie ne kemi mundësi ti analizojmë ajetet e Kur’anit në kuadër të përditshmërisë dhe aktualitetit tonë.
Ajeti i dytë i sures Asr është: Innel insane le fihusr/Njeriu gjithsesi është në humbje. Humbja në këto dy ajete është e lidhur me kohën. Ka edhe një ajet tjetër në Kur’an ku kryesisht pabesimtarët e kanë përdorur një thënje “Ve ma juhlikuna il-le’d-dehr“ (Neve nuk na ka shkatërruar asgjë tjetër përveç se koha). Kjo që e diskutuam pak më lartë ne është një çështje që në të vërtetë është duke i shkatërruar muslimanët. Mos hapërimi me kohën është një prej elementeve që i ka shkatërruar qytetërimet e mëdhaja, idetë e mëdhaja. Idea e madhe, qytetërimi i madh ose njeri i madh është ai njeri i cili di ta ruajë aktualitetin kohor, për atë edhe sufiu quhet ibnul vakt/biri i kohës, për atë edhe murshidi në tesavuf e ka emrin ebul vakt/babai i kohës, ai që e zotëron kohën, ndërsa sufiu, dervishi është emruar si biri i kohës, për shkak se sillet në kontekst të kohës. Sikur Allahu xh.sh ka dëshirë të na tregojë se humbja më e madhe të cilën ka mundësi ta përjetojë njeriu apo një qytetrim, mikro dhe makrokozmosi, është në mos hapërimin me kohën.
Tani do të përpiqemi ta ilustrojmë dhe ta analizojmë me një shembull shumë konkret. Fikhu, jurispodenca islame, drejtësia islame në periudhën e parë ka qenë ndër disciplinat themelore në bazë të së cilës është ndërtuar shoqëria islame. Allahumme fekih-hu fi’d-dini ve al-limhu’t-te’vile lutet Pejgamberi s.a.v.s. për Abdullah b. Abbasin (O Zot bëre të kuptueshm atë në fe dhe mësoja hermeneutikën). Javën e kaluar folëm pak për dallimin në mes të tevilit dhe tefsirit, hermeneutikës dhe egzegjezës kuranore. Fikhu në këtë periudhë dhe atëherë kur Ebu Hanife e ka shkruar veprën e tij të njohur Fikhul ekber (Fikhu i madh), ende nuk e ka kuptimin e drejtësisë islame, jurisprudencës islame, por e ka më tepër kuptimin etimologjik që e ka fjala fikh, kuptim, shkencë, e ka domethënien e të gjitha shkencave islame. Mirëpo pak më vonë, diku 20, 30 vjet më vonë, fikhu fillon ta e marrë konotacionin e drejtësisë islame dhe me plotë të drejtë, për shkak se kur keni shkencë nuk duhet shumë të bëhet filozofi për udhëheqjen e shtetit. Shteti nuk udhëhiqet me filozofi, shteti udhëhiqet me drejtësi, ama shteti, kultura, qytetërimi ndërtohet me filozofi. Më kujtohet një thënje e profesor Ismail Bardhit. Në një simpozium njëri e kishte parashtruar një pyetje se pse në periudhën e Perandorisë Osmane nuk ka pasur filozofi. Përgjigjeja e profesor Bardhit ishte se ka pasur polici. Një përgjigje shumë e mençur dhe sfiduese për të menduar. D.m.th. nëse shteti bën filozofi, atëherë e humb veten në hapësirë, shtetin e ruan policia, ama shtetin dhe qytetërimin e ndërton filozofia. Pra kjo ka të bëjë me drejtësinë si një nga shtyllat e mbarëvajtjes së shtetit dhe shoqërisë, edhe pse fakiri nuk pajtohem që në periudhën osmane nuk ka pasur filozofi gjithashtu edhe Prof. Ismail Bardhi, por ama këtë e paraqita vetëm si përgjigje për peshën që drejtësia e ka në mbarëvajtjen e institucioneve shoqërore.
Mendimi i fakirit është që konstatimi për mbylljen e dyerve të ixhtihadit është një tendencë e orientalistëve perendimorë, e orintalistëve qëllimkëqinj, sepse ka orientalistë që kanë kontribuar shumë për shkencat fetare. Mendimin se është mbyllë dera e ixhtihadit në shkencat islame e kanë theksuar orientalistët, ndërsa kur e analizoni pak më thellë e shihni se në këtë periudhë për të cilën thonë që është mbyllur dera e ixhtihadit është ndërtuar imagjinata shoqërore e muslimanëve. Nuk mundet që me dyer të mbyllura të ixhtihadit të ndërtohet një shtet si Perandoria Osmane, si ka ndejt në këmbë ky shtet, pa filozofi, pa dije, pa shkencë? Kjo është e pakuptimtë. Inshallah do ta lexoni në këtë librin e Ibrahim Kallënit „ Arsyeja dhe Virtyti“, pjesën ku flet për këtë element, e posaçërisht ai e përmend një prej filozofëve, mendimtarëve të rëndësishëm të periudhës osmane, drejtorin e parë të medreses osmane Daut el Kajseriun, i cili më vonë konsiderohet mësues i Mulla Sadra Shirazit, si mësues edhe i disa udhëheqësve bashkëkohorë. Pra ky nuk është një njeri i vogël, por është një njeri i madh, dhe ka jetuar në periudhën osmane, prandaj fakiri mendoj se me qëllim një periudhë pes shekullore ëhtë konsideruar si periudhë e stagnimit.
Nga ana tjetër, mos hapërimi me kohën te muslimanët ka ndikuar që drejtësia islame, jurisprudenca islame në periudhën e stagnimit të vërtetë shoqërorë, nuk dua të them shkencorë por shoqërorë, e muslimanëve pas revulucionit françez, të luaj rol negativ. Juve iu kujtohet një fjalë e Omer Behmenit, një shok i ngushtë Alia Izetbegoviçit, thotë “përderisa muslimanët kanë menduar nga aspekti juridik se gratë e tyre a do të veshin çorapë prej najlloni ose nuk do të veshin, Amstrongu ka mbërri në hënë”. Në periudhën e shekullit të XIX , shekullit të XX, muslimanët kryesisht kanë qenë të koncentruar në problemet juridike ndërsa nuk kanë pasur shtet, d.m.th. kanë diskutuar për fikhun e nuk kanë pasur shtet. Në përgjithësi drejtësia, jurisprudenca pa shtet është e pakuptimtë, pa koncept, për shkak se drejtësia, jurisprudenca është filozofi praktike, nuk është filozofi teorike. Kjo filozofi praktike përderisa nuk i ka mekanizmat e shtetit, nuk ka mundësi të funksionojë. Fakiri kur kam qenë në fakultetin teologjik, studentëve që tash shumica kanë magjistruar e doktoruar iu thosha që ju keni plot lëndë të fikhut, nëse ka të interesuar unë do t’ia japë dhjetëshe atij që do ta bëjë një projekt për sistemin ekonomik, si të udhëhiqet një vendbanim si shtet islam. Dhe nuk e bëri asnjëri. Pse? Për shkak se fikhu është koncentruar vetëm në diskutimet shterpe të të kaluarës. Fikhun kryesiht e kemi zbritur në çështje ibadati/adhurimi. Fakiri është i mendimit se fikhul ibadati nuk është drejtësi, nuk diskutohet aty për jurisprudencë. Fikhul ibadat, sa do i çelësh këmbët, sa do i mshelësh këmbët, kur prishet Ramazani, kur ndreçet Ramazani, çka ka të bëjë me drejtësi kjo, me drejtësinë ka të bëj por me të drejtën s’ka të bëjë, s’ka të bëjë me jurisprudencën, asgjë s’ka të bëjë. Ndërsa degët tjera të fikhut që kanë të bëjnë me transakcionet komerciale, që kanë të pëjnë me të drejtën penale, me të drejtën e sanksionimit, me të drejtën civile, me të drejtën e trashëgimisë, këto kanë të bëjnë me të drejtën, me jurisprudencën, ata as që diskutohen, por edhe është absurde të diskutohen nëse nuk kanë reflektime praktike në shoqëri. Pra, këtu e kisha fjalën, një disciplinë e cila në një periudhë ka ndikuar në ndërtimin e shoqërisë, qytetërimit, shtetit islam, në një periudhë tjetër është bërë shkak për shkatërrimin e tij. Kjo për shkak se nuk është hapëruar me kohën. Ta dini se nuk kemi të drejtë të flasim për shtetin islam, ne nuk kemi të drejtë të flasim as edhe për sheriatin, ligjin fetarë. E dini pse nuk kemi të drejtë? Piksëpari, koncepti shtet islam nuk është koncept kuranor. A ka dikund devlet në Kur’an, ose a ka ndonjë sinonim të shetit në Kur’an, një sinonim ma tregoni të shtetit i cili është në Kur’an? Nuk ka. Ndërsa ka shoqëri islame, ka islam. Koncepti i shtetit islam është koncept i pashmangshmërisë kohore dhe hapësinore të vend zënies shoqërore të myslimanëve. Shtetin nuk mund ta bëni islam, ju mund ti bëni njerëzit muslimanë, ama shteti nuk bëhet islam, shteti nuk përkushtohet, njerëzit përkushtohen. Përbrenda shtetit mund të ketë edhe jo musliman, mund të ketë edhe të tjerë.
Ne kryesisht kohëve të fundit jemi përpjekur që problemet sistemore shoqërore që nuk i kemi zgjidhur në aspektin shoqërorë t’ua ngarkojmë individëve. Për shembull njëri ka shkuar te muftiu dhe i thotë a bën të marrë kredi. Muftiu i thotë nuk bën të marrësh kredi, për shkak se ka kamatë dhe kamata është haram. Ky është një problem shoqëror momentalisht. As ai muftiu s’ka mundësi t’ua japë rrogat imamëve pa kamatë, për shkak se duhet ti vendosni paratë në bankë, edhe pensionet imamët s’mund ti marrin pa kamatë, se kur të deponohet paratë në fondin pensional, fondin social, ato deponohen me kamatë, d.m.th. nuk ka mundësi që të punohet pa kamatë, e banalizoj çështjen, ama individit i thotë që s’mund të marrësh kredi. Unë nuk i hy kësaj pune, as që më intereson, as që i jap dikujt fetva, ama në përgjithësi, as nuk them që mund të merr, vetëm si shembull e marr këtë, problemi është aty që muftiu përderisa nuk ka mundësi ti jep borxh siç pas rregullave islame/kard-i hasen atij që shkon ta pyes për kamatë, nuk ka të drejtë morale, juridike ti thotë atij që s’mund të marrë kredi. Kard-i hasen çka është? Është borxh. Kryesisht në drejtësinë islame ekziston koncepti borxh i mirë, që shteti i jep 100.000 euro njërit, ai punon, dhe i thotë brenda 4 viteve të i kthesh pa kamatë. Përderisa këtë alternativë nuk ka mundësi t’ia mundësojë, atëherë tërë barrën ia ngarkon individit. Kjo e letargjizon në përgjithësi sistemin e funksionimit të muslimanëve.
E përmenda edhe termin ligji fetar, sheriati islam Tani e keni këtë librin e Hajrettin Karamanit “ Historia e të Drejtës Islame”, ju do ta lexoni , për historinë e të drejtës islame, dhe do ta shihni që sistemi momental juridik në botë bazat, rrënjët, filozofinë e ka në sistemin romak, mirë ama procedurën në përgjithësi juridike, metodologjinë juridike e ka të bazuar në sistemin juridik islam, asaj që ne i themi sheriat. E ne tani çka duhet të bëjmë? Duhet të gjithë këtë përpjekje që të parët tonë nga aspekti juridik e kanë bërë për ngritjen e institucioneve juridike në histori, ta hudhim në një anë e të kthehemi në kohën e Pejgamberit a.s. ? Është e pamundur. Nuk është islame, kjo do të thotë të izolohemi prej shoqërisë. Gjithsesi duhet që brenda sistemit në të cilin jemi duke jetuar ti bartim parimet të cilat i paraqet Kur’ani i lartëmadhëruar, të cilat i paraqet suneti dhe hadithi i Pejgamberit a.s.. Edhe këtë, disa herë ua kam thënë, e kam edhe një tekst fakiri në një libër: Ti kthehemi Kur’anit. Problemi të kthehemi diku është problem pak më tepër psikologjik ose parapsikologjik. Së pari fizikisht të kthehemi në kohën e Pejgamberit a.s. është e pamundur. Elementi i dytë që është po ashtu i pamundshëm është edhe ai që ju në mënyrë të prerë ti largoni të gjitha arritjet dhe institucionet të cilat kanë ardhë deri në ditët e sotshme brenda 14 shekujve. Edhe këtë e thonë, që për mua nuk ekziston Gazaliu, nuk ekziston Hasan el Basriu, nuk ekziston Ebu Hanifja, nuk ekziston ibn Tejmijja, nuk ekziston Muhamed ibn Abdul Vehabi, asnjëri prej këtyre nuk ekziston!!! Ky është gjykim negativ dhe gjykimet negative edhe në vete janë negative. Ju kur të thoni që ne nuk duam medh’heb, atëherë automatikisht do të ballafaqoheni me një konkluzë që nuk duhet të ndjekim medh’heb, nuk duhet të ndjekim një rrugë, atëherë nuk duhet ta ndjekësh edhe Muhamed ibn Abdul Vehabin, as ibn Tejmijen, askënd nuk duhet ta ndjekësh. Kurse nëse thua mua më mjafton Kur’ani dhe Pejgamberi a.s., nëse e thua këtë fjalë, atëherë duhet në mënyrë direkte të kontaktosh me Pejgamberin a.s. Tani fakiri jam duke punuar pak në një libër të Maturidiut, “Kitabu’t-Tevhid”, edhe Maturidiu kur flet për lajmet, për përcjelljet që vinë prej Pejgamberit a.s. thotë që sa keni mundësi të jeni të sigurtë se ata juve që ua bartin lajmet dhe nuk ju mashtrojnë. Për shkak se në pranimin e lajmit prej Pejgamberit a.s. duhet të pranosh një autoritet. Nëse thua që e trensmeton Buhariu dhe aty nuk ka dyshim, atëherë pse të ma uzurposh të drejtën që unë të them e thotë Ebu Hanifja dhe unë nuk dyshoj fare në të. Ndërsa nga aspekti i parimeve, atëherë kur do të nevojitet që të rikthehemi, ti bëjmë rifresh mentalitetit tonë me parimet e Pejgamberit a.s., aty pajtohem, edhe unë dhe as që e diskutoj. Këtë Pejgamberi a.s. e ka kërkuar prej njerëzve. Për shembull një prej sahabëve që është obliguar t’ua tërhjek vërejtjen mbretërve, udhëheqëve shtetërorë, ka qenë Ebu Dherr el Gifari. Nga ky aspekt i tërheqjes së kujdesit kam respekt të madh për Ibn Tejmijen. Për shkak se ibn Tejmije njihet në histori si një prej kundërshtarëve më të mëdhej të tesavufit. Por nuk është ashtu. Ibn Tejmiu është një prej kundërshtarëve të atij tesavvufi që edhe ne jemi kundërshtarë, që edhe vet tesavufi është kundërshtarë. D.m.th. që tesavufin ta bartim vetëm në lutje dhe përkulje përballë turbeve. Çdo gjë që nuk kthehet në bazë, nuk kthehet në parimet kryesore pra Kur’anin dhe sunetin parimor të Pejgamberit a.s. gjithsesi se nuk pranohet te askush prej nesh. Me këtë edhe do ta përfundojë, inshallah herën tjetër do të vazhdojmë. Ju lutem keni kujdes, sonte kemi folur për disa gjëra të cilat janë të prekshme. Këto elemente janë të rëndësishme për ndërtimin e mentalitetit tonë.
