Sureja Fil
Miq të respektuar, ne në ligjëratat e fundit jemiia përkujtuar njëri-tjetrit suren Fil, një sure e cila në periudhën e Mekës e mban vulën e metafizikës, vulën e afrimit pak më shpirtërorë dhe jo shumë racional ndaj Allahut xh.sh.. Për shkak se Kur’ani dallohet nga shpalljet tjera të cilat iu kanë zbritur pejgamberëve të tjerë, pasi e mban një baraspehsë ndërmjet lëndores dhe kuptimores. Në Kur’an hasen edhe ajete të cilat e kanë përmasën lëndore/shqisore, ka edhe ajete të cilat e kanë përmasën kuptimore/metafizike. Për shembull paramendoni nga aspekti i feve të cilat edhe sot i kemi në këtë botë, e kemi një hebreizëm, fé e jahudive, që është një fé totalisht e materializuar, aq është e materializuar sa që edhe përkatësia fetare është e varur prej dimensionit biologjik të njerëzve; për shembull hebrej nuk mund të bëhet personi i cili nuk e ka nënën hebreje (për të qenë hebrej, duhet ta kesh nënën hebreje), domethënë është totalisht e materializuar sa që një dimension shumë të lartë kuptimorë siç është feja e ka zbritur në organet gjenitale të njeriut, se të jesh prej një nëne të caktuar nuk ka asnjëfarë kuptimësie fetare. Në anën tjetër e kemi krishterizmin që në ide, se në realitet posaçërisht pas shekullit XV as që është kështu, është fé e cila e mendon shtetin e Zotit, të mirën absolute për në botën tjetër. Për atë edhe një prej autorëve shumë të rëndësishëm krishterë Aurelie Augustini, e ka një vepër të tij që titullohet “Decivitate dei” / “Për shtetin e Zotit” dhe kryesisht e parasheh që njeriu do të arrijë lumturinë e tij vetëm se në botën tjetër, kjo botë është bota e mjerimit, botë e të ligave, botë e cila do të jetë me malltretime për njerëzit. Islami ka ardhur me një mesatare edhe në një vepër të Farabiut që quhet “ Ettenbih ila sebili’s seade” / “Kahëzimi në rrugën e lumturisë” e keni edhe në shqip keni mundësi ta lexoni, aty Farabiu flet për një koncept që është shumë i rëndësishëm për njeriun në përgjithësi. Ai flet për ‘fadiletul vusta’ / ‘virtytin e të mesmes’; virtyti i të mesmes është një koncept, të cilën për së pari herë e ka zhvilluar Pejgamberi a.s.. Ai në një hadith thotë që vepra më e mirë është ajo mesatarja, që nuk shkon në skajshmëri dhe kryesisht i tërë sunneti i Pejgamberit a.s. në përmasën e dërgesës hyjnore është e tillë.
Jeta e Pegamberit a.s. ndahet në dy dimensione parësore edhe jeta e çdo besimtari duhet të ndahet kështu. Dimensioni i parë i jetës së Pejgamberit a.s. që është i rëndësishëm për te, është dimensioni i evlijallëkut të tij; ai në relacion me Zotin është evlija, është mik i Zotit, në relacion me njerëzit është pejgamber, pasi dërgesa/risaleti i tij ka të bëjë me njerëzit. Relacioni i tij me Zotin është vetëm që shtojë dashurinë ndaj Tij . Shpeshherë sufitë akuzohen sikur thonë se evlijatë i konsiderojnë më të mirë se pejgamberët. Ky konstatim është një keqkuptim i rrezikshëm. Te sufitë evlijallëku i Pejgamberit është më i lartë se pëjgamberllëku i tij, ama jo i ndonjë personi tjetër, por dimensioni i evlijallëkut të vet Pejgamberit. Nëse e analizojmë Pejgamberin i cili është person i dyanshëm, atëherë evlijallëku i tij është më i lartë nga aspekti i vlerës se pejgamberllëku i vetë atij. Pejgamberllëku i tij është kthimi i Pejgamberit a.s. drejt njerëzve, ndërsa evlijallëku është kthimi i tij drejt Allahut xh.sh.. Për shembull, ta bëjmë një analizë kështu; paramendojeni tash fakiri ligjëron edhe në universitet edhe atë vokabular të bisedës të cilin e kam në universitet, nuk e kam këtu, nga aspekti im unë flas në stil më të lartë në universitet se sa këtu, ose në jë simpozium kur shkoj nuk i sqaroj kaq shumë gjërat se personat të cilët i kam përballë i kuptojnë dhe në simpozium stili i bisedës është më i lartë se sa këtu. Pra edhe Pejgamberi a.s. në relacion me Zotin është shumë më i fortë se sa në relacion me njerëzit, se njerëzve duhet t’ua sqarojë, t’ua zbërthejë fenë e kështu me rradhë ndërsa evlijallëku i Pejgamberit a.s. është një dimension tjetër.
Në të shumtën e rasteve, njerëzit të cilët shkojnë në skajshmëri nga aspekti i ibadetit, bazohen në këtë element të Pejgamberit a.s.; elementi i evlijallëkut nuk është element kolektiv, është element individual; namazi i natës nuk falet me lodra, Pejgamberin a.s. nuk e ka parë askush përveç Hz. Ajshes kur është falur natën, vetëm ajo na lajmëron se është falur Pejgamberi a.s. natën, ndërsa se ka falur 5 kohë namaz, atë të gjithë dinë, ky është ai dimensioni i pejgamberisë së Pejgamberit a.s.. Edhe çdo njeri posaçërisht ne sufitë, gjithsesi se e kanë edhe dimensionin e ibadetit të veçantë që e kanë për vete, që nuk iu nevojitet të lavdërohen për atë punë, kjo është çështje individuale. Ibadetet të cilat janë të urdhëruara me dërgesën/risaletin e Pejgamberit a.s., ato janë obligime të përgjithshme që duhet secili t’i praktikojë dhe kush e di sa me bërë obligime, vazife, ibadete të cilat janë në relacion të miqësisë së Zotit/evlijallëkut, ato asnjërin nuk e lirojnë prej obligimeve parësore; për shembull deri në mëngjes mund të thuash ti Ja Allah sonte, ama nesër nëse del dhe ia then zemrën ndonjërit, atëherë asgjë nuk ke bërë, krejt atë që e ke bërë mbrëmë ka shkuar huq; çështja jote individuale me Zotin është çështje tjetër, ndërsa çështja e dimensionit të relacionit me njerëzit diçka tjetër.
Sa i përket dimensionit të mesmes, në shoqërinë e Pejgamberit a.s. ka mbretëruar e mesmja ideale, virtyti i të mesmes. Çka do të thotë kjo? Po ua tregoj një rast: Një ditë një zonjë e Medines kishte ardhur në vizitë te zonja e Pejgamberit a.s. Hz.Ajsheja dhe në atë moment hyn në dhomë Pejgamberi a.s. edhe Ajsheja r.a. i ka thënë që kjo zonja, është zonja më e devotshme e Medines, më ábide, më së tepërmi që bën ibadet edhe Pejgamberi a.s. e ka pyetur se çka bën ajo. Hz.Ajsheja ka thënë se ajo grua tërë natën fal namaz, tërë ditën agjëron. Hz.Ajsheja ka pritur që t’a lavdërojë atë grua Pejgameberi a.s. mirëpo ai ka thënë: A dëshiron të bëhet më e devotshme se unë? Unë ndonjëherë natën falem, ama ndonjëherë flej, ndonjëherë agjëroj (e ka fjalën si nafile, jo për Ramazanin) ama edhe ndonjëherë e prishi. Dhe ka urdhëruar: “Efdalul ibadeti ilallahi teala ma kalle ve daveme / Ibadeti më i mirë te Allahu xh.sh. është ibadeti që nuk është i skajshëm, është pak, ama i vazhdueshëm. Për të bërë ibadet vazhdimisht, nevojitet përgaditje, edukatë shpirtërore, se e shihni çka na ndodh, na ndodh që persona të cilët hyjnë në fé shpejtë, vetëm pas dy viteve nuk mund t’i gjemë askund . A e dini pse? Pse hyjnë pa pregaditje, për shkak se ibadeti është i nevojshëm për ta rregulluar karakterin tonë. Nëse nuk e rregullon karakterin, sa mund të durojmë ne me një shpirtëri e cila na jepet si serum/infuzion neve; atij që shpirtëria i është dhënë si infuzion, në moment kur i bie infuzioni, nuk ka imunitet për ta vazhduar. Fetarësia kërkon imunitet dhe jo infuzion/ Në proçesin edukativ shpirtërorë, të cilën posaçërisht e ka tasavvufi, sufiu / besimtari i vërtetë pandërprerë përgaditet që të ketë mundësi atë që e bën, ta ruajë gjithnjë dhe kjo është një çështje e rëndësishme të cilën çdonjëri prej nesh duhet ta ketë parasysh. Ka një fjalë arabe e cila thotë që, “atë që nuk mund ta bëni në tërësi, nuk duhet ta leni krejt”; nëse nuk kemi mundësi në tërësi ibadetet t’i kryejmë, atëherë nuk do të thotë që duhet t’i lëmë krejt por, gjithsesi se duhet të jemi në bashkësi me ibadetin, të kemi një reciprocitet me ibadetin dhe mos na kalojnë ditë të tëra në të cilat nuk do ta përkujtojmë Allahun xh.sh..
Edhe sureja Fil e kthen pikërisht këtë baraspeshë, se në suret pas saj ka ajete të cilat flasin pak më tepër racionalisht për ekzistencën e Zotit, ndërsa në suren Fil pak më tepër preket dimensioni i besimit dhe para nesh paraqitet një arenë imagjinative. Me siguri i keni ndjekur këto thëniet e fundit që i kam postuar në rrjetin social, jam duke punuar në një libër i cili e konsideron imagjinatën si një burim të dijes. Bëhet fjalë për veprën “Arsyeja dhe Virtyti” e autorit turk Ibrahim Kallën. Bota bashkëkohore imagjinatën e ka larguar prej të qenurit dije. Në këtë imagjinatë bëjnë pjesë edhe ëndrrat, shpeshherë mendësia bashkëkohore edhe te ne ka ndikuar që ëndrrat mos t’i konsiderojmë asgjë, ndërsa Pejgamberi a.s. ka hadith që thotë se 1/40 e pejgamberisë është ëndrra, prandaj kjo çështja e imagjinatës është një problem të cilin duhet ta kemi parasysh ne si musliman, pë të krijuar një vizion të ri për botën. Në imagjinatë bëjnë pjesë edhe kujtimet tona, edhe memorja jonë. Për shembull një fëmijë fizikisht, me shqisa për ta provuar se djeg diçka duhet ta prekë atë, mirë ama pas asaj kur i sheh gjërat tjera të cilat nuk janë të ngjashme me atë, ja të themi një lugë në zjarr e ka prekur dhe e ka djegur, ama ai asnjëherë nuk e ka prekur një gacë, prushin, ama e di se djeg; nuk e ka prekur tenxheren që është e nxehtë ama e di se djeg, domethënë kryesisht nxehtësia shndërrohet në imagjinatë te ai edhe jo në aspekt shqisorë konstaton çdoherë se djeg diçka, por çdoherë kur e sheh mbi zjarr diçka thotë se djeg. e kjo është imagjinata e tij. Përndryshe psikologjia bashkëkohore nuk ka sqarim se çka është kujtesa/memorja, a mund ta mendoni se çka është? Për shembull juve kur iu kujtohet diçka, a e mësoni sërish ose e dini prej më parë? Për ta ditur nuk e dini, se para 15 minutave nuk iu kujtohet, por kur ju ngacmon diçka përnjëherë e dini! Ja për shembull kto dy hoxhallarët që i kam pranë kanë qenë studentët e mi, në moment me i pyetur se çka ka thënë profesori juaj në lidhje me kujtesën, nuk iu kujtohet, por po ua përmendët një gjest që e kam bërë atëherë duke e sqaruar çështjen, menjëherë iu kujtohet çka kam thënë, pra ata e kanë ditur apo nuk e kanë ditur këtë çëshjte. Kujtesa është një prej çështjeve më të koklavitura që psikologjia bashkëkohore nuk mund ta sqarojë se çka është, dhe kjo për shkak se është çështje e imagjinatës, është çështje e hajalit, muhajjiles (imagjinatë) brenda njeriut. Edhe këto ajete të sures Fil pak e kanë atë dimensionin e asaj dijes e cila nuk është kryesisht shqisore, por është e një shqise të përbashkët, kësaj në filozofi i thuhet sensus comunis ose arabisht hissul mushtarek/ndjenjë e përbashkët. Ky sensus cumunis-i, kjo ndjenjë e përbashkët disa herë neve na bart në realitete që nuk kemi mundësi t’i kuptojmë individualisht. Feja këtë neve na e mundëson, edhe lajmi mutevatir është një sensus communis, domethënë lajmi në të cilin nuk mund të kihet dyshim, e transmetojnë grupe të tëra të njerëzve. Antropologjia kulturore në analizat e veta të shoqërisë konstaton se nuk ka asnjë periudhë në të cilën njeriu nuk ka besuar në diçka. Pra, nëse është kështu, atëherë kjo çëshjte është një sensus communis/ hissul mushterk/ ndjenjë e përbashkët që neve na tregon se njerëzit çdoherë kanë patur një ndjenjë të përbashkët, kanë besuar në zotin (nuk ka asnjë periudhë në të cilën nuk kanë besuar në zotin). Çfarë zoti ka qenë ky, ky është problem tjetër, a i kanë besuar Budës, Konfuçios, apo Vishnus, Shivës, Shintos, në këtë rast nuk është shumë me rëndësi, por ama kanë besuar diku dhe në të gjitha fetë kryesisht nëse merrni t’i analizoni, një çështje e përbashkët është se ka një zot i cili është superior. Ja për shmbull më afër e keni mitologjinë greke, në mitologjinë greke keni shumë zotra tjerë, ama në krye të tyre është Zeusi, pra është një zot i cili nën të i ka zotrat tjerë. T’ua përcjell një informatë intersante që ma ka tërhequr kujdesin: një profesor i imi, që një libër të tij unë e kam përkthyer edhe në shqip Mahmud Eroll Kılıç “Sufiu dhe poezia” titullohet vepra, një vepër shumë e mirë, konstatonte se në greqishten e vjetër fjala teos nuk e ka pasur kuptimin e zotit (tash e ka), po e ka pasur kuptimin e engjullit dhe thotë Zeusi është zoti i vërtetë që e ka mitotlogjia greke dhe e paraqet zotin e qiellit, ndërsa këto të tjerët kanë qenë engjuj që me kalimin e kohës njerëzit atyre ua kanë vesh atributet e Zotit. Pra, një ndjenjë e përbashkët e të gjithë njerëzve është se, ka një zot të qiellit që çdoherë ka ekzistuar edhe këtë nuk mund ta largoni assesi prej imagjinatës së njerëzve. Ju e dini atë shembullin që herë pas here e kam përmendur edhe këtu : edhe marksistët kur fillon të bjerë aeroplani nuk thone ‘na ndihmo Marks’, po thonë ‘na ndihmo o Zot’, kryesisht çdo njeri e ka një ndjenjë imagjinative, një imagjinatë shoqërore e cila atë e çon instiktivisht të thotë ‘o Zot më ndihmo’ edhe pse e konsideron materien si bazë të çdo gjëje, ama askush nuk thotë ‘o materie më ndihmo’ kur bie aeroplani. Unë sa për ta relaksuar pak bisedën do t’iu tregoj një rast timin që e kam përjetuar: Isha duke u kthyer nga një simpozium prej Kajros, Egjipt edhe hypëm në një aeroplan shumë të madh edhe aty afër meje u ul një zonjushë arabe e cila dukeshte se ishte aristokrate dhe e arsimuar dhe në qafë kishte të varrur një kryq. Ajo gjatë tërë rrugës nuk foli asgjë me mua. Erdhëm në Stamboll, aty kishte shumë mjegull dhe aeroplani filloi të rrotullohet afërsisht dyzet minuta mbi aeroport. Pasi kaloi kjo kohë piloti tha që kanë vendosur të zbresin më dhe do të përpiqen, do të rrezikojnë, atëherë, përnjëherë zonja filloi të bisedojë me mua. Unë i thash: Ti mos u mërzit tash, deri sa ishim në dynja ti nuk u more me mua, ama tash e tutje mos ki dert se nëse vdesim fillon jeta e përhershme. Qëllimin e kam që desha t’i tregoj se tash s’ka më ku, vetëm besimi të shpëton. Kjo ndjenjë e fetarësisë është një ndjenjë që e çon edhe atë që të fillojë të shikojë se çka do të bëhet tash, të kërkojë ndihmë. Pra, në tërë historinë e njerëzimit kjo është një ndjenjë që ka sunduar, ka mbizotëruar në brendësinë e njeriut.
Në suren Fil, flitet për këtë ndjenjë të përbashkët, e cila krijon një imagjinatë interesante, përndryshe nuk mund ta kuptoni se si disa zogj të vegjël, me gurë të vegjël në kthetrat e tyre, e kanë shkatërruar një ushtri të madhe të elefantëve. Nëse e shiqoni me këtë mendjen diskursive, duket se është përrallë, ama nëse i afroheni me dimensionin e imagjinatës, atëherë ju del përpara si arenë reale. Paramendojeni kështu , shumë gjëra të cilat në realitet nuk mund t’i bëni, në imagjinatë i bën njeriu. Edhe këtu në diemensionin e imagjinatës Allahu xh.sh. krijon një imagjinatë nëpërmjet të cilës neve na e tregon fuqinë të cilën e ka Allahu xh.sh.. Pse tajr/zogj, e jo diçka tjetër? Ka edhe në një vepër shumë të rëndësishme të tasavvufit të shkruar nga Feriduddin Atari, një prej sufive shumë të rëndësishëm të historisë së tasavvufit në të cilën zogu është përdorur si element i cili çon te Zoti. “Mantukut tajr/ Biseda e zogjve” është vepra e Feriduddin Atarit ), është një vepër në të cilën flitet për një grup të zogjve të cilët janë nisur drejt Feniksit. Çka është Feniksi? Feniksi ose anka është një zog i cili është i imagjinuar. Në këtë rast në veprën e Feriduddin Atarit, Feniksi e përfaqëson Zotin, domethënë, ai flet për një grup të zogjve që janë nisur të takohen me Zotin. Kryesisht zogu, shpeza e ka elementin e afrimit me Allahun xh.sh. dhe për atë këtu është treguar si element që është drejtpërdrejtë nën direktivën e Zotit. Këtë ajet kur do ta lexoni në disa tefsire të cilat janë pak më tepër shkencore, do të shihni që thonë se ebabilët janë shembull që njerëzit më vonë i kanë bërë aeroplanët bombardues. Ka logjikë kjo, mirëpo Kur’ani nuk sqarohet kështu ta dini; domethënë ta merrni një ajet të Kur’anit dhe ta futni në kallëpet shkencore dhe të thoni që ky ajet këtë e ka qëllim, është shumë e vogël kjo punë.
Çka kanë bërë zogjtë? “Termihim bi hixharetin min sixhxhil” / “Ata kanë gjuajtur disa copa të forta të dheut” jo gurë; gurit i thonë hixharetun në arabisht, ndërsa min sixhxhil do të thotë prej dheut i cili është i fortë. Këtu ka një simbolikë shumë interesante, Zoti kryesisht e shkatërron zullumqarin me veprën e vete. Njeriu është i krijuar prej dheut dhe e shkatërron me ontologjinë e vete, me atë esencën e vete. Se di a ju kujtohet e keni dëgjuar prej meje ose prej të tjerëve (fakiri ndoshta këtu jo po e ka thënë më përpara), një herë jë atesit ka diskutuar me një teolog/hoxhë në lidhje me atë se pohimet e fesë Islame nuk janë në rregull dhe i ka parashtruar tre pyetje: i ka thënë që nëse do t’i përgjigjet në ato tre pyetje, do ta pranojë fenë e atij. Çështja e parë ka qenë: Thoni që Zoti ekziston, po nuk na e tregoni asnjëherë, pse? Çështja e dytë ishte: Thoni që shejtanin e ka krijuar prej zjarrit, pastaj thoni që do ta dënojë me zjarr, si mund zjarri t’a djeg zjarrin? E treta ishte: Ju thoni që Zoti i ka krijuar veprat e njerëzve, e ka caktuar jetën tonë në këtë botë, ndërsa pastaj thoni që iu thirr në përgjegjësi, çfarë logjike ka kjo? Hoxha e ka marrur një tullë (qerpiç) dhe i ka ra në kokë, dhe ia ka nxirë fytyrën. Dalin para gjykatësit. Gjykatësi e pyet hoxhën se pse i ka rënë?Ndërsa ai i thotë se i është përgjigjur pyetjes që e ka pyetur. Ky më tha mua: Thoni që Zoti ekziston, po nuk na e tregoni asnjëherë. Ky thotë që i dhemb ajo që i kam ra, le ta tregojë dhimbjen e tij ku është? Ateisti ia tregon shenjën që i është shkaktuar në kokë, atëherë hoxha i thotë: Ju thatë që nuk na e tregoni Zotin, a pak shenja ka Zoti që ekziston? Nëse një e rënë që të kam ra unë nuk duket vetë si dhimbje, po i duken shenjat, atëherë edhe Zoti nuk duket vet ama i duken shenjat . E dyta thotë: Më tha që shejtani është i krijuar prej zjarrit, si do ta dënojë me zjarr atë Zoti, ky është i krijuar prej dheut, unë i rash me dhé këtij, nuk duhet të ketë dhimbje atëherë. E treta thotë: Ju thoni që Zoti i ka krijuar veprat e njerëzve, e ka caktuar jetën tonë në këtë botë, ndërsa pastaj thoni që iu thirr në përgjegjësi; nëse është kështu, atëherë nuk duhet të më akuzojë mua, Zoti e ka shkruar dhe unë i kam rënë, atëherë duhet ta thirr Zotin në përgjegjësi e pse më thirr mua? Si rrjedhojë, thuhet që ateisti e ka pranuar fenë Islame.
Pikërisht edhe këtu, ashtu siç i ka ra hoxha me dheun në kokë, edhe këtu ushtrinë e Ebrehas Allahu xh.sh e ka shkatërruar me esencën e vet. Genjeshtarin e shkatërron me gënjeshtra, kopracin e shkatërron me varfëri; domethënë të gjitha veprat të cilat i ka të këqija personi, me atë që e ka, me atë e dënon Allahu xh.sh.. Madje, këtu ka edhe një inkuadrim që e folëm edhe më herët, inkuadrim të Zotit në Gjithësi, domethënë kur Zoti vendos diçka të bëjë, atëherë e shkatërron me diçka që ty nuk ta merr mendja se mund të shkatërrojë. Pra, kjo është prej veprave të jashtëzakonshme të Allahut xh.sh., prandaj edhe në këtë sure është e rëndësishme.
“Fe xhealehum ke asfin me’kul” / “Dhe ato i shndërroi në një formë sikur gjethet kur përptypen” edhe për këtë (në lidhje me suren Fil ka shumë komente) disa komente shkencore kanë thënë që shpezët Ebabil kanë lëshuar disa mikrobe të cilat e kanë grirë trupin e njerëzve. Ajeti më së tepërmi ka konotacion shoqëror, jo që nuk i ka konotacionet shkencore, po fakiri jam pak me rezervë ndaj këtyre komenteve shkencore. Për shembull edhe me Ramazanin iu kujtohet ‘agjëroni që të jeni të shëndoshë’, nëse agjëroni për të qenë shëndosh, hiç mos agjëroni. Nëse agjëroni pse kërkon Zoti, atëherë agjëroni, ama nëse agjëroni për të qenë shëndoshë, atëherë bëni jogging, bëni dietë edhe ajo i ka rregullat e veta. Fakiri është i mendimit se ‘summu tesihhu’ / ‘agjëroni që të jeni shëndoshë’, ka të bëjë me shëndetin shpirtërorë. Ose për shembull Kur’ani është shifá/shërim, po Kur’ani është shërim ama jo nëse të dhemb zemra ose nëse ke kancer; Kur’ani është shërim për rastet kur shpirtin e kemi të sëmurë, s’ka fjalë që është një element shumë i rëndësishëm i fesë. A ka mundësi të shërojë edhe kështu fizikisht, ka mundësi, ama nuk është parimi i Kur’anit ai, domethënë nuk duhet të dilet në paravan të parë elementin e shërrimit fizik. Pra edhe këtu në rast të komenteve kuranore të cilat e kanë dimensionin shkencorë, ka mundësi të jepen sqarime, ama theksi duhet të vendoset në dimensionin shpirtërorë të ajeteve. Ajeti thotë që “Ata i shndërroi në gjethe të përtypura” që domethënë Ebreha pas asaj u humb krejt, nuk ekzistoi më si fuqi edhe pse deri atëherë atëherë në gadishullin arabik, ishte një fuqi e rëndësishme. Kjo do të thotë që zullumi nuk lë të rrish në këmbë. Ne kemi shembuj edhe në shekullin e XX: për shembull Rusia ka qenë një superfuqi botërore, që kujt ti thoje ti para viteve ’80 se prishet Rusia, të thoshte se nuk je mirë me mendjen, ama pikërisht ashtu si ushtria e Ebrehas është bërë. Pse? Për shkak se ka qenë një sistem totalitar i zullumit; ndoshta edhe sistemet tjera botërore kanë zullum, ama nuk i ka mundur zullumi. Kur një sistem e mund zullumi, e mund harami, atëherë ta dini që ai sistem shndërrohet ashtu si që është vepruar më ushtrinë e Ebrehas. Faleminderit.
