Sureja Kafirun
Sonte do ta vazhdojmë edhe pak bisedën, prej aty ku ngelëm javën e kaluar në lidhje me ajetin e parë të sures Kafirun dhe më pas do të kalojmë në ajetet tjera të kësaj sureje. Siç thamë edhe më herët kur thotë Allahu xh.sh. ‘kul’ në këtë sure, por edhe në suret tjera të Kur’anit ,atëherë nuk i thotë vetëm Pejgamberit a.s. që është në histori, po i thotë ummetit të Pejgamberit a.s.. Pas kësaj sureje vjen sureja Keuther (të cilën do ta diskutojmë në vazhdim). E dini kur i kanë thënë mushrikët Pejgamberit a.s. “Ti nuk ke pasardhës, ti do të mbetesh pa pasardhës, do të thahet trungu i pasardhësve tu (Pejgamberi a.s. nuk ka patur djal)” atëherë Allahu xh.sh. është përgjigjur “Ne ty ta dham Keutherin (në tefsire do ta shihni që Keuther ka të bëj me një liqen, lum, i cili është në xhennet, mirë po e ka edhe kuptimin e shumësisë. Kjo shumësi jemi ne. Trupi metafizik/ma’nevi i Pejgamberit s.a.v.s. janë të gjithë besimtarët që e ndjekin rrugën e tij. Pejgamberi a.s. është i gjallë deri në ditën e kijametit kuptimisht, me ata të cilët vërtetë e ndjekin sunnetin e Pejgamberit s.a.v.s. dhe në atë moment kjo shpallje kur thotë ‘kul’ nuk i thotë vetëm atij pejgamberi që është në histori, po i thotë edhe pejgamberit të cilën e përbëjnë të gjitha shpirtat dhe zemrat që i nënshtrohen dhe përkushtohen sunnetit të Pejgamberit a.s., na thotë edhe neve. “Ja ejjuhel kafirun”/ “O ju që nuk keni besuar”. Kryesisht kjo sure, u thash edhe herën tjetër, është konsideruar se është sureja e qafirëve/pabesimtarëve. Kjo fjala qafir nuk e ka patur këtë kuptim si e ka tash. Kohëve të fundit njeriu bashkëkohorë për shkak të autokratizmit, për shkak të totalitarizmit në terme (njerëzit më parë kanë qenë totalitar, autokrat, diktator vetëm në luftë ose në udhëheqje shtetërore, ndërsa momentalisht njerëzit bashkëkohorë, shkencëtarët bashkëkohorë janë totalitar në terminologji; e kupton një term në këtë mënyrë edhe atë ta imponon ty dhe ti nuk ke mundësi t’ia sqarosh se kjo punë nuk është kështu te ne) për atë, termit qafir ne muslimantë ia kemi humbur shpirtin, se kemi filluar ta përdorim ku të na vijë më mirë. Pejgamberi s.a.v.s. thotë “Mos i thoni askujt qafir/pabesimtarë për shkak se në qoftë se ai pabesim nuk ze vend te ai, iu kthehet juve dhe ju bëheni pabesimtarë”. Në këtë rast fjala qafir në gjuhën arabe nuk e ka kuptimin vetëm të pabesimtarit ashtu si ne e kuptojmë, fjala kafir në Kur’an përdoret në shumë vende. Për shembull në një ajet thotë “Vel kafirune humudh-dhalimun”, ky ajet flet për ndarjen e pasurisë dhe të mirave në rrugë të Allahut xh.sh. dhe në fund të ajetit (ajeti nuk ka të bëj aspak me pabesimtarët) thotë “Vel kafirune humudh-dhalimun”/ “Pabesimtarët janë zullumqarë”, këtu ka të bëj me ata që e mbulojnë hakikatin, për shkak se në gjuhën arabe ‘kafirul erd’ i thonë bujkut për shkak se bujku e mbulon farën me dhé, fara është metaforë dhe simbol i të vërtetës dhe për shkak se edhe pabesimtari e mbulon me dhé të vërtetën, për atë termi kafir në Kur’an është emërtuar edhe si pabesimtarë. Domethënë Kur’ani e dallon termin mushrik dhe kafir; mushrik kryesisht përdoret për politeistët, në kohën e Pejgamberit a.s. pjesa dërmuese e shoqërisë janë mushrikë, nuk ka ateist (njeri që nuk beson në asnjë zot) dhe realisht asnjëherë nuk ka pasur në histori. Në histori më së tepërmi gjeni ateist (tash kanë nxjerrë emra të ri si agnostik) vetëm në periudhën pas shekullit XIX dhe pikërisht atëherë kur nuk ka patur Zot njeriu, atëherë ka bërë dy luftëra botërore edhe kanë vdekur njerëz sa s’kanë vdekur prej në kohën e Ademit a.s. e deri më sot. Njeriu ka bërë dy luftëra botërore atëherë kur me botën ka mbretëruar ateizmi ose në gjuhën filozofike materializmi historik. Edhe këtu Allahu xh.sh. i thotë Pejgamberit a.s. t’i drejtohet atyre kështu “O ju që e mbuloni të vërtetën” në këtë rast të vërtetën ekzistenciale. Të vërtetat ka mundësi të jenë praktike dhe teorike. Në teori e vërteta kryesore është e vërteta ekzistenciale. Për shembull në të shumtën e rasteve te ne edhe kur kërkojnë prej ne muslimanëve mos të jemi të inkuadruar në jetën shoqërore thonë “Ju jeni fetarë, fetarët nuk kanë punë tjera përveç se të falin namazin, japin zekatin, agjërojnë ramazinin, dhe këtu mbaron puna e fesë”. Te muslimani feja nuk mund të ekzistojë pa moral (mund të falësh namaz deri në mëngjes ama nëse je i pamoralshëm ti nuk je musliman i mirë), feja nuk mundet pa drejtësi (mund të falesh namaz deri në mëngjes ama nëse nuk je i drejtë në tregëti, në profesionin tënd, ti nuk je musliman i mirë). Edhe Fitzgerald’i (shkrimtarë shumë i njohur i SHBA-ve i periudhës së shekullit XX, në të njëjtën kohë është edhe përkthyesi i veprës “Rubairat” të Omar Khajam në anglisht; këto “Rubairat” që Fan Noli i ka përkthyer në shqip janë të përkthyera prej përkthimit në anglisht të Fitzgerald-it, nuk janë prej origjinalit, për atë “Rubairat” duhet të përkthehen edhe njëherë prej origjinalit, se Omar Khajami nuk ka skena erotike në poezinë e tij ashtu si e kanë përkthyer, ato janë metafora të cilat flasin për poezinë sufike islame; një prej gabimeve që i bëjmë ne, është se ne kryesisht poezinë e lexojmë sikur e lexojmë kushtetutë; poezia nuk lexohet si kushtetutë e as kushtetuta lexohet si poezi; me mentalitet juridik nuk mund ta lexoni artin edhe me menatlitet artistik nuk mund ta lexoni kushtetutën, ligjet janë të përpikta dihet, kurse përmasa artistike e tërthortë), në parathënien e përkthimit të tij e ka theksuar me theks të posaçëm përmasën e zgjerimit të Islamit si fe, me pastërtinë, drejtësinë, moralin, bukurinë, paqën në të të gjitha sferat e jetës së shoqërisë. Edhe Pejgamberit s.a.v.s. Allahu xh.sh. i thotë ti thotë atyre “O ju që jeni duke e mbuluar hakikatin ekzistencial/ të vërtetën”; (Edhe në gjuhën shqipe është përdorur fjala hakikat. Poetët tonë deri vonë hakikatin e kanë përdorur si fjalë shqipe, hyni në fjalorin e gjuhës së sotme shqipe dhe do e gjeni aty. Kjo dhe fjalët e ngjashme nuk kanë të bëjnë me turqizëm, arabizëm, po janë terme që kanë të bëjnë me gjenin shqipëtarë, për shkak se një prej elementeve që e mban të gjallë njeriun është edhe termionologjia të cilën e ka një popull. Në kohët e mëparshme pleqtë tanë kur kalonin rrugës afër një zanatçiu i thonin “Punë e mbarë” e ai ua kthente “Ejvallah”, “ejvallah do të thotë mirë jam po edhe Allahu është me mua; “O usta a punove sot?” e ai ia kthen “Bereqat versën”. Ndërsa tani kur i pyet drejt ta kthejnë “Ri more, shumë krizë e madhe, unë nuk them që nuk ka krizë, ama terminologjia është depresive, ajo çon në depresion, ndërsa ajo më e hershmja çonte në rahati, qetësi.
Bota bashkëkohore, si hapësirë e përqëndruar në trijumfin e arsyes shkencore dhe teknike, përfaqëson, si rend krejtësisht të ri shoqëroro-historik, teorinë/praktikën e mbijetesës sonë brenda modernitetit. Fuqitë institucionale dhe trajtëdhënëse – duke filluar prej atyre ekonomiko-tregtare deri te ato politiko-fetare i përcaktojnë kornizat e “lojrave gjuhësore” (language game) (Witgenstein) dhe parashtrojnë pyetjet për konceptin dhe qëllimet e diciplinave jetësore të sodit.
Përvoja e re e të menduarit filozofik mundohet të përjashtojë prej kornizës shumë trajta të tëhuajësimit dhe skllevërimit, të asaj fuqie trajtëdhënëse që e ngatërron modernitetin dhe që bën të pamundshëm lirinë dhe pjekurinë, atë “domosdoshmëri paralizuese të kohës”. Kjo përvojë filozofike në relacionin e saj ndaj realitetit shkon edhe më larg, prej ideologjishmërisë dhe dogmatikës deri te institucionet e tëhuajësura. Edukimi i koncepteve gjuhësore origjinën e saj e ka në tekstet e shenjta të secilës prej religjioneve të shpallura; e ka në logosin por e ka edhe në esmanë. Në çdo diskutim të revelatës hasim në vërtetimin e asaj se edukimi natyror i koncepteve, i cili ec së bashku me gjuhën, nuk e ndjek rendin ontologjik të qenies, por edukimin e fjalëve e bën në bazë të akcidenteve dhe relacioneve. Ne në krijimin e koncepteve e ndjekim këtë akcidencë për shkak se vetëm atë e njohim, edhe pse në të shumtën e rasteve ajo paraqitet si mangësi e shpirtit tonë përfundimtar. Për rrjedhojë në këtë proçes të trajtësimit të koncepteve gjegjësisht termeve prezentohet liria për edukimin e pafundtë të tyre dhe kristalizimin e pandërprerë të mendimit. Nga ky aspekt në qendër të vëmendjes tonë do të jetë diçka e re: trajtësimi gjuhësor i koncepteve të cilat shpirti i njeriut me fundshmërinë e tij, në një mënyrë të re, i ndërmjetëson me amshueshmërinë hyjnore. Këtu deshtëm ose nuk deshtëm do të ballafaqohemi me njërin prej problemeve më të vjetra dhe dhe më themelore të filozofisë, problemin e universaleve. Ai zakonisht është interpretuar si një problem thjesht metafizik, por të gjithë do të pajtohemi se pasardhësi i saj është formulimi metodologjik dhe konceptual i çështjeve universale metafizike. Çdo shkencë përdor terma universale, si drejtësi, etikë, estetikë, poezi, etj. Por edhe terme individuale si, poezia e bejtexhinjve. Detyra e teologëve është që t’i përshkruajnë qartësisht kuptimet, të dallojnë thelbësoren prej të rastësishmes; por kjo kërkon njohjen e thelbeve të tyre. Në çdo ndryshim duhet të ketë diçka që ka ndryshuar. Madje në qoftë se kurgjë nuk mbetet e pandryshuar, duhet të identifikohet çfarë ka ndryshuar. Duke zbatuar këtë parim vijmë në përfundim se thelbi ose karakteri real i një koncepti mund të zbulojë vetveten dhe të njihet vetëm nëpërmjet të vetvetes së tij.
Gjuhët janë prodhime të “fuqisë shpirtërore” të njeriut dhe çdo gjuhë ka mundësi që të arrijë këtë forcë. Të gjitha gjuhët kanë një synim të përbashkët që në përkryerjen e gjuhës së tyre të përkapin mbijetesën në realitetin. Struktura e gjuhëve njerëzore nuk e përmbys individualitetin e një gjuhe të caktuar, që d.t.th. nuk e mohon përkryerjen relative të çdo gjuhe. V. Fon Humbolti mësonte se çdo gjuhë duhet të nënkuptohet si një këndvështrim i veçantë për botën dhe në këtë kontekst ai flet për individualitetin e sensit të brendshëm. Për pasojë edhe gjuha shqipe në këtë kontekst e ka individualitetin e saj dhe edukimi konceptual i saj duhet të bëhet në koordinim me vlerat universale historike mbarëbotërore por me theks të posaçëm në individualitetin e fuqisë së shpirtit shqiptar. Terminologjia fetare në dallim prej të tjerave konfigurohet edhe në praktikën adhuruese të njeriut në relacion me Zotin. Elementet e termeve të devotshmërisë fetare konceptohen në ibadet, në përvojën mistike etj. Feja nuk përbëhet vetëm prej një grupi të termeve të cilat kuptimin e tyre e konstatojnë vetëm prej kritereve në të cilat thirren. Terme të caktuara fetare jashtë nënshtrimit adhurues duken krejtësisht të pakuptimta. Në shenjtërinë e adhurimit, për dallim nga proçeset shkencore, fjalët dhe emocionet derdhen në të njëjtin realitet ku ata bëjnë pjesë. Si p.sh. Zekati dallohet prej tatimit të thjeshtë për shkak se në vehte përmban përmasën e emocionimit hyjnor të solidaritetit shoqëror.
Për atë kur themi ne hakikat, kjo nuk është as turke as arabe, kjo është fjalë e Zotit. Njëherë një student më pati pyetur “Pse ka ardhur Kur’ani në gjuhën arabe?” nuk ka ardhur Kur’ani në gjuhën arabe mos u mashtroni, Kur’ani ka ardhur në gjuhën e Zotit, nuk është arabisht po është rabbisht/në gjuhën e Zotit; kur e kanë parë Kur’anin poetët arab janë fascinuar se si mund të shkruhet në atë mënyrë. “Elif lam mim” nuk është arabisht, “Kaf ha ja ajn sad” nuk është arabisht, “Dhalikel kitabu la rajbe fih”/ “Ky libër është një libër në të cilin nuk ka dyshim”, gjithashtu e shkruar me sens hyjnor. Po iu parashtroj një pyetje të thjeshtë logjike, a ekzistonte vallë libri atëherë kur zbriti ky ajet? Kur’ani nuk ishte i shkruar kur zbriti ky ajet, ishte në zbritje e sipër. Ku është libri? Nëse analizoni nga aspekti i gjuhës arabe, atëherë është utopike të thuhet “Dhalikel kitab”, ndërsa libri nuk sëhtë ende askundi, pasi kitab në gjuhën arabe e ka kuptimin e librit të shkruar (fjala ketebe do të thotë të shkruash). Emri i Kur’anit nuk është kitab po është Kur’an që rrjedh prej fjalës kare’e që do të thotë, lexim. Dhalikel kitab është një mënyrë metaforike gjuhës së Allahut xh.sh.. Edhe një shembull do t’ua jap pse themi që gjuha e Kur’anit nuk është gjuhë arabe. Shumica e termeve të cilat janë të përdorura në Kur’an, janë terme të cilat nuk kanë qenë të përdorura në gjuhën arabe deri atëherë, për atë kur thuhet ‘hakikat’ është një term ekzistencial dhe kjo nuk ka gjuhë; kur thuhet ‘sevap’ kjo për muslimantë nuk është gjuhë arabe, turke ose persiane, por është gjuhë e Zotit e cila ka depërtuar siç janë edhe gjërat tjera të modernitetit. Ju nuk mund të thoni që kompjuteri është në këtë gjuhë apo në atë gjuhë, ose televizori është në këtë apo në atë gjuhë, nuk mund ta përktheni televizorin.
Çështjet eskatologjike janë ndër më komplekset në krijimin e një terminologjie praktike dhe të shëndoshë fetare. Ata sa janë komplekse po aq janë edhe të rëndësishme. Disa prej këtyre termeve ndoshta kanë mundësi që të futen brenda një rezonimi logjik dhe empirik. P.sh. prej termit ahiret ne mund të kuptojmë se bëhet fjalë për një botë tjetër e cila nga ana e besimtarit shihet si botë e ballafaqimit me përgjegjësinë përfundimtare repesktivisht, shpërblimin dhe dënimin. Ndërsa për të argumentuar vërtetësinë e këtij termi ndaj atyre që nuk besojnë na duhet të themi “vdis e shih”. D.t.th. që termet eskatologjike mund të modifikohen vetëm nëpërmjet të besimit në vërtetësinë e tyre, ndërsa verifikimi i tyre nga aspekti i përvojës bëhet pas vdekjes. Kompleksiviteti i këtyre koncepteve paraqitet në dypërmasshmërinë e terminologjisë fetare e cila ka të bëjë me këtë dhe me botën tjetër. Si, Halik (Fuqia krijuese hyjnore permanenete). Feja është sistem jetësor i cili njeriut ia tregon qëllimin final të ekzistencës së tij. Njëkohësisht, feja e mëson njeriun si ka mundësi që të gjitha sferat jetësore t’i konsiderojë si një tërësi vlerash të jetës. Në fillim feja njeriut i mundëson një filozofi jetësore nga aspekti individual, ndërsa më vonë me thellimin e përmasave fetare në jetën sociale të njerëzve kjo filozofi jetësore shndërrohet në kulturë shoqërore. Në mesin e elementeve sintetizuese të një shoqërie motivet dhe simbolet fetare janë ndër më të rëndësishmet në ndikimin për përkapjen e realitetit të gjërave në atë hapësirë dhe vend. Një fotografi të tillë të përkapjes shoqërore e hasim edhe te ne shqiptarët. Feja dhe terminologjia fetare është pjesë e kulturës tonë të përgjithshme. Ndërsa në anën tjetër nga aspekti hapësinor dhe kohor ne jemi pjesëtarë të një epoke historike të modernizmit ose postmodernizmit, kurse nga aspekti real aspak nuk përkojmë ma aktualitetin e tyre. Në realitetin tonë kulturor dhe fetar, për fat të keq ka një mëngësi alarmante të aktualitetit shkencoro- diciplinor.
Pra ky term ‘kafirun’ deri në ditën e kijametit është valid për ata të cilët e mbulojnë hakikatin, jo vetëm për ato që nuk besojnë, po edhe në mesin e atyre që besojnë ata të cilët e mbulojnë hakikatin. Ka një pjesë të madhe të besimtarëve që për interesa të ndryshme të kësaj bote e mbulojnë një hakikat, i hudhin dhé një fare e cila ka mundësi që të mbijë. Ju lutem ta keni këshillë prej fakirit, nëse nuk e pranoni diçka (nuk iu vjen mirë juve) ama e shihni që është e vërtetë, mos e pengoni. Asnjë interes i kësaj bote mos lejoni që ta pengojë një hakikat, një të vërtetë ekzistenciale, se kjo neve na bën më të ligë se pabesimtarët. Kur’ani kur flet për këtë çështje i përmend dy kategori të njerëzve: kategoria e parë është “Innel-ledhine keferu” ata të cilët nuk besojnë ose e mbulojnë hakikatin dhe kategoria e dytë është saddu an sebilillah që e pengojnë rrugën e Allahut xh.sh.. Ka mundësi mos ta jetojmë ne, ka mundësi mos të jemi në gjendje që t’i praktikojmë të gjitha rregullat që Allahu xh.sh. i kërkon prej neve, mund të pendohemi Allahu xh.sh. të na i fal, ama edhe mos t’i praktikojmë edhe t’i pengojmë të tjerët (të flasim keq pa ditur për të tjerët të cilët përpiqen që të udhëzojnë në rrugën e Allahut xh.sh., ose ta shkrijnë jetën e tyre në rrugë të Allahut xh.sh.) kjo është një prej çështjeve dhe elementeve më të rrezikshme të cilat i kategorizon si të këqia Kur’ani famëlartë. Gjithashtu ta dini se asnjëherë në histori muslimanët nuk kanë qenë dinak, asnjë lëvizje islame nuk ka ecur me dinakëri. Nuk është psikologji e muslimanit të sillet në mënyrë dhelpërake, përveç se në periudhën bashkëkohore duke u mësuar prej disa mënyrave të sjelljeve të disa vendeve tjera (vetëm tash jemi duke i hasur këto muhabete). Këtu Allahu xh.sh. Pejgamberit a.s. i thotë, thuaju atyre “O ju pabesimtarë, ngadalë ne me ju duhet të merremi vesh me një çështje”. Këtë problem e kemi patur edhe ne, fakiri me disa shokë të vet. Një periudhë kur neve hoxhallarëve na konsideronin se ne vetëm dimë të mbajmë përcekën edhe ti lajmë xhenazet, dhe se asgjë tjetër nuk dimë, ne është dashtur që t’iu themi njerëzve “Ngadalë, nuk është ashtu”. Ne jemi fetarë edhe me fetarësinë tonë ne jemi prezent në këtë shoqëri, ne mund të jemi edhe profesor universitarë, edhe mjek, edhe nëpunës shtetërorë, edhe zanatçi, edhe kryetarë shteti. Fetarësia jonë nuk na pengon po edhe demokracia nuk na pengon. Nëse sistemi demokratik, që çështje elementare e ka, ai që zgjedh ka të drejtë edhe të zgjidhet, atëherë edhe unë kam mundësi të zgjidhem, nëse funksionoj në kuadër të institucioneve legale. Do të thotë që, në disa elemente ne s’kemi të drejtë të jemi inferior pse jemi fetarë, mund të jemi të dobët ama duhet të kemi dinjitet. Jo t’iu bëjmë dëm të tjerëve (nuk e kam qëllimin aty), ne jemi musliman dhe me islamin tonë, me fetarësinë tonë kemi mundësi të jemi prezent në të gjitha sferat e jetës shoqërore, ashtu si i ka hije një muslimani të vërtetë. Faleminderit.
