Sureja Ihlas
Jemi duke e diskutuar suren Ihlas, posaçërisht ajetin e parë të sures Ihlas. Ne e kemi të njohur këtë sure si Kul huvallah në popullatë, në të cilën All-llahu xh.sh besimtarëve iu tregon se si duhet të besojmë, domethënë flet për parimet e monoteizmit, parimet e besimit në një Zot. Ky postulat është element bazë prej në njeriun e parë Ademin a.s edhe do të jetë element bazë i besimit të vërtetë deri në ditën e Kijametit. Do të thotë në të gjitha ato ideja ku nuk ekziston teuhidi ose monoteizmi i pastër ose besimi në një Zot, të gjitha ato besime nuk konsiderohen si në rregull. Këtë e them edhe nga aspekti i historisë së religjioneve dhe religjioneve komparative. Shekulli i XIX, posaçërisht në Europë, është shekulli i paraqitjes së shkencave dhe disipilinave të specializuara, domethënë prej gjeneralizimit shkohet pak kah specifikumi i shkencave; për shembull, deri sa në mesjetë një filozof është marrë edhe me mjekësi edhe me matematikë edhe me juridikë edhe me krejt disiplinat shkencore, periudha e shekullit XIX-XX është periudhë kur fillojnë të specalizohen shkencat dhe paraqiten shumë shkenca të reja, si sociologjia, psikologjia dhe të ngjashme. Këta janë shkenca të cilat paraqiten në këtë kohë, jo se më përpara nuk ka patur, por kanë qenë brenda filozofisë; në këtë periudhë paraqitet edhe një disciplinë e re që quhet historia e religjioneve ose religjionet komparative, që ndër themeluesit është një linguist/gjuhëtarë shumë i njohur i asaj kohe Maks Muller, pas asaj ka edhe një numër të madh të gjuhëtarëve që merren me këtë çështje si, Gynter Kereri, Hans Freyeri, pastaj është një gjuhëtarë që merret me gjuhët e lindjes dhe religjionet e lindjes posaçërisht, që vepra e tij është përkthyer edhe në maqedonisht (ne në shqip nuk e kemi), sërbisht ka qenë qysh më përpara “Historia e religjioneve dhe ideve religjioze”, autori i saj quhet Mirçea Eliade.
Në këtë periudhë ka një angazhim të posaçëm për konstatimin se çka janë themelet e fesë, çka mund të quhet fé; dhe konstatohet që parimi i parë që një ide të konsiderohet si fé duhet të ketë besimin në njëshmërinë e Zotit; aty ku përzihet politeizmi nuk ngel fé më dhe islami në parim gjithnjë e ka sulmuar dhe e ka luftuar politeizmin.
Esenca/thelbi i besimit në islam është monoteizmi dhe gjithashtu një prej cilësive të Zotit që ne i përmendëm në ligjëratat e kaluara është vahdanijeti. Vahdanijet, do të thotë, që në gjithësi të pranohet vetëm një ekzistencë reale dhe kjo ekzistencë reale të jetë ekzistenca e All-llahut xh.sh. Kemi dy rrugë se si mund të arrijmë te kjo ekzistencë. Se di më përpara a u fola, por më duket se vetëm ua përmenda, ne kemi një grup të filozofëve musliman që kanë vepruar në Andaluzi në Spanjë, për shkak se përafërsisht 7-8 shekuj Spanja ka qenë musliman, e udhëhequr nga ana e muslimanëve, dhe aty kemi një grup të filozofëve dhe shkenctarëve te të cilët janë edukuar dhe arsimuar shkenctarët e humanizmit dhe renesansës evropjane, aty janë shkolluar si Francis Bekoni, Roger Bekoni, janë persona të cilët arsimin e kanë kryer në Spanjë.
Në mesin e filozofëve musliman të Andaluzisë ka një që quhet Ibni Tufejl, ai ka një vepër Hajj ibn Jakdhan që do të thotë “I gjalli, i biri i të zgjuarit” dhe në atë vepër e tregon mënyrën se si arrihet deri te Zoti dhe flet për dy mënyra. Mënyra e parë është nëpërmjet të arsyes së pastër, Arsyen e pastër për të cilën më vonë do të folë edhe Kanti. Dhe ne këtu si edhe Ibn Tufejli asokohe fjalën e kemi për asryen e pastër, ndërsa arsyeja praktike te Kanti është arsyeja e cila është e mbushur me paragjykime gjatë historisë; për shembull, ne momentalisht kemi një sërë të paragjykimeve të cilat na shërbejnë si paradigma për ti parë disa gjëra, në mesin e tyre edhe Islamin. Ka një numër i njerëzve që flasin pozitivisht ose negativisht për Islamin pa e njohur fare atë. Shikoni ju jeni krejt të rinj, jeni në prag të shkencës, ju lutem asnjëherë mos jepni gjykime për gjërat të cilat nuk i dini , e mos të bisedojmë për gjërat që i keni dëgjuar prej të tjerëve. Një numër i madh i njerëzve që nuk e njohin islamin, vendosin në bazë të paragjykimeve; për shembull, asnjëherë nuk e ka lexuar asnjë sure të Kur’anit, por në bazë të asaj që ka dëgjuar, në bazë të asaj që e sheh në predikimin e njerëzve tjerë, që nuk ka dyshim se mund të gabojnë dhe mund të kenë predikime dhe mënyra të predikimit të cilat nuk janë në rregull, dhe në bazë të tyre vendos për islamin. Ky është gabim shumë i madh, jo vetëm për islamin edhe për komunizmin asnjëherë mos flisni pa e ditur, pa qenë të sigurtë, pa e analizuar pa lexuar diçka, asnjëherë mos flisni mirë ose keq. Edhe te këto njerëz domethënë është e njëjta gjë, domethënë arsyeja praktike është arsyeja e cila është e ushqyer nëpërmjet të predikimeve të ndryshme dhe paradigmave të ndryshme gjatë historisë.
Kanti është agnostik, thotë që tejfizika, Zoti , gajbi nuk mund të njihet. Shiqoni, këtu kishim ne disa prej intelektualëve, edhe sot e kësaj dite kemi disa që thonë “Unë jam agnostik” por nuk e dinë çka është, mund t’ju betohem në Zotin (unë me disa kam ndenjur) që as s’kanë lidhje çka është agnosticizmi, ai me këtë dëshiron të thotë se është anti-teist dhe asgjë tjetër.
Gnosticizmi është një rrymë filozofike e cila ekziston që prej Persisë së vjetër (Periudhës Sasanide) që do të thotë, teoria e njohjes, gnosologjia është teoria e njohjes jo e dijes; njohja është një dije e cila përfitohet nëpërmjet të intuitës. Për shembull, unë e dua Besarin, ky nuk është element i dijes, nuk mund ta di unë pse e dua, ja e simpatizoj Besarin edhe kjo është një element i njohjes. Edhe feja në të shumtën e rasteve është element i intuitës së njerëzve; për shembull, në të shumtën e rasteve njerëzit të cilët nuk falin pesë kohë namaz nuk mund ti kuptojnë ata që falen, mirë ama ai që fal pesë kohë namaz ka një kënaqësi të posaçme prej namazit.
Ndërsa agnostik, do të thotë person i cili nuk ka mundësi ta njohë Zotin, prandaj edhe nuk i afrohet temave për Zotin dhe nuk i diskuton. Kemi disa që thonë se janë agnostik , ndërsa e shajnë fenë. Personi i cili është agnostik nuk e shan fenë, personi që është agnostik nuk flet hiç për fenë, thotë ky është element të cilën unë nuk mund ta njoh nëpërmjet të racios sime të pastër, prandaj edhe nuk e pranoj edhe nuk bisedoj asgjë për të por nuk e shan, për shkak se sipas agnostikëve feja është çështje e përvojës së disa njerëzve, intuitës së disa njerëzve dhe përderisa ai nuk ka mundësi ta fus në laboratorin e arsyes së tij të pastër, këtë përvojë dhe intuitë të tyre nuk e diskuton. Vitgenstajni (është një filozof i qarkut të Vienës) në fillim ishte i mendimit se ne nuk mund të bisedojmë për Zotin, në veprën e tij “Tractatus logico-philosophicus” mendimi i tij ishte që ne nuk mund të flasim për Zotin, nuk ka gjuhë teologjike/gjuhë për fenë, për shkak se flitet për terme të cilat ne nuk i njohim, për atë është shumë vështirë të flitet; më vonë është penduar dhe në veprën e tij të dytë që është e përkthyer edhe në shqip që quhet “Hulumtime filozofike”/“Phylosophical investigations” thotë që ka mundësi të bisedohet për Zotin, për shkak se njohja nuk bëhet vetëm prej perceptimeve shqisore, njohja nuk përbëhet vetëm prej syrit, veshit, prej të të prekurit, por ka edhe një intuitë të brendëshme nëpërmjet të cilës arrihet deri te njohja.
Pra, nuk flas për arsyen praktike por flas për puro-arsyen (arsyen e pastër) edhe kjo arsyeja e pastër, nëse njeriu thellohet pa paragjykime arrin deri te Zoti gjithsesi; edhe në romanin filozofik që unë ua përmenda (në anglisht e keni, por edhe në boshnjakisht u thash që e keni, në shqip është e përkthyer inshallah Logosi do ta botojë, është në rend për botim dhe do ta lexoni) flet për një person i cili në stilin e Robinson Kruzos ngel i vetëm në një ishull dhe si arrin ta njohë Zotin, duke filluar prej mjeksisë, pasi nënë e ka pas antilopën, me vdekjen e antilopës ai fillon ta hulumtojë atë se çka shkoi prej kësaj antilope që më nuk është e nxehtë, është e ftohtë, që unë më nuk ndjej afërsinë e dashurisë ndaj saj që e kisha si nënë dhe pas asaj kalon ta analizojë natyrën dhe në fund arrin deri te shpirti. Pra, kjo është mënyra arritjes deri te All-llahu xh.sh nëpërmjet të arsyes së pastër.
Mënyra e dytë është nëpërmjet të veshit, mënyra esenciale e qasjes dhe afrimit ndaj Zotit është mënyra e veshit (këtë ta dini) për shkak se edhe shpallja vjen nëpërmjet të veshit. Tash trendi botëror nga aspekti i filozofisë është filozofia pereniale. Philosopjia pereniss ose sofia pereniss do të thotë urtia e përhershme, filozofia e cila është e përhershme ose tradicionale (jo tradicionale nga aspekti i traditës si ne që e kuptojmë traditën, por nga aspekti i ardhjes nga diku) dhe në esencë të kësaj filozofie është se Ademit konceptet ia mësoi Zoti; mësuesi i parë i njerëzimit është Zoti, ai ia dha konceptet e gjërave dhe pastaj Ademi dhe bijtë e Ademit filluan ato koncepte ti analizojnë dhe të bëjnë zbulime, jo krijime të reja; krijimi i koncepteve bëhet nga Zoti këtë e thotë Kur’ani kështu “dhe ia mësoi All-llahu xh.sh Ademit emrat”.
Te ne, edhe ne teologët, e kemi zbritur shumë poshtë këtë çështje a e dini; kur kanë thënë emrat edhe i kanë pyetur ndonjëherë hoxhallarët se çfarë emra i ka mësuar, janë përgjigjur, emrin e belit (shatit), lopatës, etj. Nuk ka të bëjë me emrin e belit dhe lopatës, por ka të bëjë me konceptet, për shembull, ia ka mësuar konceptin e besimit, ia ka mësuar konceptin e dashurisë, ia ka mësuar konceptin e zellit, domethënë, këto janë konceptet me të cilat qëndron në këmbë shoqëria njerëzore; këto koncepte ia ka dhënë, pastaj Ademit a.s i ka thënë tash e tutje ti e ke rrugën e hapur që ti zhvillosh këta koncepte.
Pra, arsyeja e pastër çon deri te konkluza që ka vetëm një Zot, arsyeja e pastër asnjëherë nuk pranon dy udhëheqës ta dini, arsyeja praktike ndoshta ka mundësi; në histori e shihni, ka mitologji greke, ka besime dualiste për shembull te persianët, Ahrimani-Ahura Mazda/Zoti i të mirës- Zoti i të keqes, te mushrikët arab ka idhuj të ndryshëm, mirë ama në arsyen e pastër te të gjithë (edhe Kur’ani e thotë) kur i kanë pyetur për shembull mushrikët/politeistët (ata që besojnë në shumë zotra) e Mekes në çka besoni ju, ata kanë thënë ne këta zotra që i besojmë si idhuj i besojmë me qëllim që të na afrojnë deri te ai Zoti i madh, do të thotë në vetëdijen e tyre ka një Zot, superfuqi që është; edhe pikërisht në analizat e religjioneve komparative na del një përfundim që te të gjithë fetë politeiste, te të gjithë mitologjitë në fund ekziston një Zot superior (edhe në filozofinë greke ju e dini se Zeusi është në krye të piramidës së zotrave).
Prandaj, esenca që ne ta njohim Zotin është që të pranojmë njëshmërinë e një superfuqie, njëshmërinë e një Zoti absolut i cili udhëheq me të gjitha gjërat.
Cilësia e pestë prej cilësive vetore ose esenciale të Zotit, personale të Zotit është muhalefetun lil havadith që do të thotë Ai nuk i ngjan asgjëje në gjithësi. Shpeshherë jeni pyetur se pse piktura nuk është shumë e zhvilluar te muslimanët, lloji i pikturës me natyrë të gjallë (më pak është e zhvilluar te muslimantë) ndërsa natyra e vdekur/naturmort’i është e zhvilluar shumë, për shembull, forma të ndryshme gjeometrike e kanë arritur kulminacionin në mes të muslimanëve. Në të kaluarën nëse feja i ka kushtuar rëndësi një gjëje, ajo është zhvilluar te ajo fé. Për shembull, muzika dhe piktura janë zhvilluar më tepër te krishterët, a e dini pse? Për shkak se i kanë brenda kishës, pianon e kanë brenda në kishë edhe ikonografinë e kanë brenda kishës dhe për këtë shkak më tepër është zhvilluar, se feja i ka favorizuar që të zhvillohen. Te ne muslimanët për shembull arkitektura është më e zhvilluar se sa te të krishterët në klasikë, te ne për shembull, matja e kohës është shumë e zhvilluar për shkak të kohëve të namazit, madje Do të thotë që ato elemente që i ka motivuar feja ato edhe kanë përparuar. Muslimanët i kanë ikur natyrës së gjallë ta pikturojnë me qëllim që mos të bëhen element i adhurimit,
Islamit nuk e ndalon asnjë art. Islami i ndalon ato gjëra të cilat e keqpërdorin personin e njeriut, E njëjta gjë është edhe me artet, domethënë, çdo gjë keni mundësi edhe ta keqpërdorni, jo vetëm artin; keni mundësi edhe shkencën ta keqpërdorni, për shembull njërin i cili studion atomistikën (shkencat nukleare) edhe në vend që të bëj një central nuklear për prodhimin e rrymës ai mund të bëj bombë atomike ti vret njerëzit.
Arti Islam i ka ikur natyrës së gjallë që mos t’ia përngjasojnë asgjë Zotit, muhalefetun lil havadith do të thotë, që Zoti nuk i ngjan asgjëje; muslimani asnjëherë nuk mendon për formën e Zotit, nuk mendon si duket Zoti, kjo është jashtë meditimit të besimtarit musliman. Te të gjithë fetë tjera ekziston forma, domethënë gjatë meditimit të tyre paraqiten edhe forma të ndryshme. Filmat të cilat janë muslimane kryesisht nuk paraqitet as edhe fotografia e pejgamberëve e ta lëmë më atë të Zotit, ndërsa te filmat krishter paraqitet (për shembull shiheni versionin e filmit të Ibrahimit a.s që e kanë bërë krishterët dhe versionin e filmit që e kanë bërë muslimanët, te e para paraqitet forma ndërsa te e dyta nuk paraqitet). Qëllimi ka qenë që asgjë mos ti përngjasohet Zotit, por këtu ka edhe një rrezik tjetër, asnjë herë Zotin nuk duhet ta abstrahojmë aq shumë prej vetes sa që ta shohim shumë larg, edhe kjo është rrezik. Pasi nëse e abstrahoni Zotin prej natyrës, prej gjithësisë, atëherë aq e largoni prej vetes sa që zhyteni në neglizhencë të thellë.
Prandaj qëllimi i muhalefetun lil havadithi, është që të pranojmë se Zoti nuk i ngjan asgjëje dhe asgjë ne nuk kemi mundësi që ta shohim si Zot brenda gjithësisë, personi i Zotit ka trajtën e vet të posaçme në të cilën njeriu me këtë strukturë të ndërtuar që e ka nuk ka mundësi që të mendojë. Faleminderit!
