Ne jemi duke ia përkujtuar njëri tjetrit një sure prej sureve më të rëndësishme të Kur’anit Adhimushan. Them më të rëndësishme për shkak se suret e pjesës së fundit të Kur’anit janë sure që Pejgamberit s.a.v.s. i kanë zbritur në Mekë dhe suret e Mekës janë sure që kryesisht e diskutojnë çështjen e besimit.
Momentalisht bota dhe njerëzimi ka problem me besimin. Sot me një shokun tonë, një kolegë timin profesor Ali Pajazitin e diskutonim një çështje në lidhje me idhujt. Njerëzit nuk kanë më problem në botë me shirkun primitiv me politeizmin primitiv si në kohët e hershme, kanë bërë idhuj prej gurit, prej drurit, dhe u kanë besuar. Ky shirku primitiv, më, shumë vështirë ka mundësi që ti kthehet njerëzimit, mirëpo bota dhe njerëzimi momentalisht ka problem të rëndësishëm me locimin e vërtetë të besimit, ku duhet ta locojë, ku duhet ta koncentrojë besimin e tij. Ne në islam locimit konkret të besimit i themi Teuhid. Besimi në njëshmërinë e Zotit është koncentrimi më i vërtetë I besimit, i cili nuk ka ndërprerje në histori. Antropologjia kulturore e njerëzimit e tregon qartë se në çdo periudhë besimi në një Zot të vetëm, është mbi çdo gjë, dhe ekziston te njerëzit që nga dita e pare e vendzënies së tij në arenën e përbotshme.
Edhe te fetë primitive, te fetë e lindjes,te fetë të cilët ne i konsiderojmë si politeiste tash, të gjitha në esencën e tyre kanë besimin në një superfuqi. Edhe filozofia perëndimore deri në shekullin e XIX, kryesisht diskuton për një Fuqi Krijuese e cila është superfuqi dhe kjo rrymë është emërtuar si rrymë kreacioniste. Kreacionistët janë kundërshtuar në shekullin e XIX nga ana e evolucionistëve, nga ana e Darvinit të cilët do të konstatojnë se jeta është një rastësi dhe se ndryshimi dhe zhvillimi I gjinisë njerëziore është process evolutiv dhe bëhet sipas sistemit të kauzalitetit.
Prandaj çështje me rëndësi është që ta locojmë diku besimin. Çka dua të them? E kam qëllimin se momentalisht bota e përjeton periudhën e Mekës. Periudha e Mekës është periudha kur muslimanët nuk e kanë patur shtetin e tyre. Edhe tash muslimanët nuk kanë shtet të tyre në botë. Duhet të merremi vesh, nuk e kam qëllimin në atë mënyrën klasike, të kenë shtetin e sheriatit, t’i vendosim ne rregullat e sheriatit në shoqëri(sheriat domethënë ligji fetar). Çdo ligj i cili në esencë i përmban parimet e Kur’anit, i përmban parimet e hadithit dhe e ka besimin në Zotin, në All-llahun xh.sh., është ligj i Zotit dhe dërgesa e Pejgamberit a.s. nuk është për të krijuar shtetin islam, por është për të krijuar shoqërinë muslimane, shoqërinë islame, domethënë mesazhi me të cilin është i ngarkuar Pejgamberi s.a.v.s. është mesazh i shpirtërisë, i krijimit të një shoqërie e cila do të udhëhiqet nga parimet e fesë.
Ndërsa, kohëve të fundit ne më shumë dhe më shumë e dëgjojmë sintagmën islami politik, gjoja se qëllimi i vetëm i Islamit është të krijojë shtetin islam, shtetin musliman. Nuk ka të bëjë me atë dhe këto terme kohëve të fundit janë të fryra, që në brendi nuk kanë çështje esenciale ose e dini si janë, për shembull, në këto terme bëjnë pjesë sheriati, në këto terme bëjnë pjesë xhihadi, janë terme të cilat janë të mbushura me diçka tjetër, jo me atë që duket. Termi sheriat është si një kavanoz dhe brenda këtij kavanozi ju keni mundësi të vendosni fafarona (speca djegës) ndërsa, para kavanozi të shkruani letrën se është kavanoz i marmeladës, të shkruajë që ka marmeladë por brenda të ketë speca djegës. Momentalisht në botë ka një kompleksivitet dhe përzierje të termeve. Në të shumtën e rasteve p.sh. njerëzit përdorin terme që kanë kuptime të larta, si për shembull, e përdorin termin diplomacy, por brenda ka rrena dhe mashtrime, jashtë në reklamë keni marmalade, ama brenda keni fafarona.
E njëjta gjë është edhe me sheriatin, domethënë kryesisht neve jashtë na tregojnë kur flasin për sheriatin, jashtë i vendosin një etiketë si dëshirojnë vet dhe pastaj brenda e mbushin me gjëra tjera, prandaj duhet të kemi kujdes në këto gjëra. Çështja më me rëndësi për njeriun bashkëkohor është që ta locojë ku duhet ta koncentrojë besimin e tij, ku duhet ta koncentrojë imanin, ku duhet të jetë I përqëndruar si besimtar në këtë botë. Suret e Mekës, në të shumtën e rasteve, kanë të bëjnë me këtë dimension të njerëzimit, kur muslimanët nuk e kanë shtetin e vet, por përpiqen me mish e me shpirt që të krijojnë shoqëri muslimane dhe në këtë shoqëri muslimane rëndësi të posaçme kanë individët, sa më shumë individë të fortë ka shoqëria, aq më e fortë është ajo shoqëri, ndërsa periudha e Medines kur krijohen shtetet domethënë kur institucionalizohet një çështje, atëherë janë me rëndësi institucionet, atëherë personat nuk janë në rend të parë. Bota lindore, mos të them vetëm islame, nuk e ka zgjidh këtë problem, bota lindore ka individ të fortë mirëpo ka institucione të dobëta. Paramendoni në moment kur ky individ që është i fortë vdes, atëherë shkatërrohen edhe institucionet, për shembull paramendoni momantalisht po ju them i tërë ideologjia e zhvillimit, ja një shembull konkret do t’ju jap. Zhvillimi i Turqisë është e koncentruar në një person, paramendoni me largimin e këtij personi ka mundësi të madhe 90% që të shembet sistemi të cilën e ka ngritur, ndërsa, në Angli, Toni Bleri ishte një person me karizëm, Margaret Taçer ishte një personalitet me karizëm, mirë ama nuk u shemb sistemi me largimin e tyre. Pse? Për shkak se, kur formoni shtet, atëherë shteti kërkon institucione të forta, jo individ të fortë. Asnjëherë individi nuk ka mundësi të ngritet mbi institucion, pasi atëherë shkatërohet institucioni. Prandaj në këto periudha kur muslimanët nuk kanë organizma ose të them organizata mirë të organizuara, atëherë individët janë shumë të rëndësishëm. Periudha e Mekës është periudhë e formimit të individëve të fortë prandaj edhe është e nevojshme dhe shume e rëndësishme puna me individ të caktuar.
Pra, edhe këto çështje që i diskutojmë në lidhje me suren Felek, kanë të bëjnë me zhveshjen e individit prej bestytnive nga aspekti fetar. Mehmet Akif Ersoj Pejani e ka një thënie të mirë: “Inmemiştir hele Kur’an bunu hakkıyla bilin, ne mezarlıkta okumak ne fal bakmak için” thotë: “Ta dini sinqerisht se nuk ka zbritur Kur’ani as për ta lexuar në varreza as për të shikuar fall” , për shkak se kohëve të fundit bota bashkëkohore kryesisht fenë u përpoq ta zbres në kategorinë e bestytnive. Atëherë kur feja largohet prej të qenurit sistem i jetës, siç thotë Alija Izetbegoviç, rahmetliu, thotë krejt fetë tjera janë fe, religjione, ndërsa islami është sistem i jetës. Atëherë kur islamin e kufizojmë me hapsira të caktuara të jetës ose hapsira të vendit, atëherë ta dini që dëmin më të madh ia kemi bërë islamit. Universaliteti I Islamit është I përqëndruar në elementin se ai merr pjesë në të gjitha segmentet e jetës tonë .
Jut ash keni ardhur para meje këtu dhe ne ia përkujtojmë njëri tjetrit disa parime të rëndësishme të fesë, dhe nëse pasi të dalim prej këtu, asnjërin prej këtyre parimeve, nuk e kemi parim të jetës, kjo nuk është Islam. Hyjmë në xhami, e falim namazin dhe aty jemi shumë musliman. Sa dalim prej xhamie, ato parime që i kërkon namazi prej nesh dhe që i kërkon xhamia prej nesh, nuk i bartim në jetën e përditshme, atëherë nuk ka dobi prej fetarësisë tonë. Do të thotë, Islami nuk është i tillë, musliman nuk mund të jetë një njeri i tillë.
Nga ky aspect ne ballafaqohemi me dy grupe për fat të keq; njëri grup është që nuk I zbaton obligimet fetare, për shembull, nuk falën namaz, nuk agjëron, pi alkool ndonjëherë. Në çështjet shoqërore ky grupi i pare, ndoshta bën punë më të mira se këto të grupit të dytë, për shembull se grupi i parë e konsideron jetën si një betejë e të mirës dhe të keqes dhe është i inkuadruar në shumë segmente të jetës dhe thotë, që unë nuk kam nevojë të falem, sepse unë e bëra këtë të mirë, atë të mirë, i ndihmova këtij, ia hapa rrugën këtij, ia bërë këtë punë këtij, ndërsa grupi I dytë thotë, jo unë i falem Zotit dhe me këtë mbaron fetarësia e tij.
Të dy grupet nga aspekti fetar, nga aspekti islam, nuk janë të përsosura, të dy grupet kanë diçka të mirë, mirë ama nuk janë të përsosura. Besimtar duhet të jetë i përsosur. Përsosshmëria ka dy kategori: një përsosshmëria në ide, e cila pastaj duhet bartet në praktikë. Nëse kokën nuk e keni të përsosur, atëherë përsosshmërinë nuk mund ta bartni në praktikë . Si rrjedhojë, është me rëndësi që ta dime, se për t’u bërë besimtarë të mire, për t’u bërë musliman i mire, nuk mjafton vetëm të falemi, por ka nevojë që të jemi prezent edhe në të gjitha segmentet e jetës në shoqëri, bashkarisht.
Në ide a do të kemi mundësi ta bëjmë këtë? Sa do që të kemi mundësi, por me rëndësi është që të jemi në këtë rrugë, të mos jemi jashtë rrugës, pasi asnjëri prej nesh nuk ka mundësi që në tërësi t’i kryej obligimet, të gjithë kemi gabime në jetë edhe askush prej nesh nuk pretendon se është i pagabueshëm. Sikur të ishim të pagabueshëm atëherë Zoti nuk do të thoshte që kërkoni falje prej Meje, atëherë institucioni i pendimit, institucioni i kërkimit falje, nuk do të ekzistonte. Ama është me rëndësi, që në ide ta dijmë, se ne nuk e kryejmë punën tonë si musliman nëse vetëm falemi dhe nuk inkuadrohemi në vepërmirësinë shoqëtore, ose nëse inkuadrohemi me të mira në shoqëri dhe nuk bëjmë ibadet. Të dyja duhet të ecin bashkarisht.
Kur flasim për fenë, atëherë duhet ta dijmë që regullat e lojës i vendos Zoti, nuk mund t’i vendosim ne rregullat si të na vijë mirë. Do të thotë, që rregullat e fesë i vendos Zoti dhe në bazë të atyre rregullave, ne kemi mundësi që ti afrohemi më tepër, e më tepër, Zotit.
Një prej këtyre parimeve fetare është Ve min sherri hasidin idha hased, është ky ajet i fundit i sures Felek, ku All-llahu xh.sh. na mëson neve që të kërkojmë mbrojtjen e tij prej personit që ka zili, është smirëkeq, në momentin kur e bën atë. Një prej çështjeve, anomalive, veseve të këqija që nuk ka mundësi të bashkëjetojë me besimin është zilia, domethënë, edhe besimtar edhe smirëkeq, nuk ka mundësi. Pejgamberi s.a.v.s. në një hadith thotë: “ Dy cilësi assesi nuk ka mundësi të qëndrojnë bashkë në zemrën e një besimtari, el iman vel hased, imani-besimi dhe zilia-hasedi, nuk kanë mundësi assesi që të bashkëjetojnë në zemrën e besimtarit, prandaj, nëse besimtari, personi që përpiqet t’i afrohet All-llahut xh.sh., e ka këtë ves të keq, atëherë rruga i është e prerë, se që në esencë Pejgamberi s.a.v.s. thotë, se nuk keni mundësi të hapëroni në rrugën drejt All-llahut xh.sh., nëse jeni ziliqar. E kundërta e kësaj është altruizmi, është empatia, që tjetrin ta vendosni në vendin tuaj, edhe për të mirë edhe për të keqe. Në lidhje me këtë Pejgamberi a.s. në një hadith thotë: “Nuk e ka besimin e përsosur besimtari përderisa atë që ia do vetes nuk ia do edhe vëllaut të vet”.
Njeriu me këtë element bëhet njeri. Të gjitha elementet e egoizmit, që e prodhojnë zilinë, i kanë edhe kafshët, i vetmi është njeriu që e ka ndjenjën e altruizmit, e ka ndjenjën e empatisë. Momentalisht ka dy terme të cilat më së tepërmi diskutohen në filozofinë bashkëkohore, termi i tjetrit dhe në kuadër të kuptimit të tjetrit, polemizohet çështja e empatisë dhe çështja e altruizmit. Ne nuk kemi mundësi ta kuptojmë tjetrin, deri sa nuk e vendosim veten në pozitën e atij, ose atë nuk e vendosim në pozitën tone. Ky botëvështrim është edhe themel i demokracisë. Demokracia është një term shumë i përdorur, që nuk e dimë çka ka Brenda, si ato të parat, një term shumë i përdorur, ama çka ka brenda nuk e dime. X persona të cilët udhëheqin institucione të caktuara, flasin për demokraci, ama mënura e veprimit të tyre është në kundërshtim me fjalët e tyre. Kështu është edhe në botë, për shembull ne kishim një ishkryetar te SHBA-ve, i cili thoshte: “O jeni me mua, o jeni kundër meje”. Demokraci nuk është kjo, në demokraci nuk ka bardh e zi, por ka edhe nuanca. Njeriu është qenie komplekse dhe nuk mund të definohet si bardh e zi. Të shohësh bardh e zi është sistem autoritar I mendimit. Feja prej nesh kërkon që ti shohim dhe të kemi kujdes në nuancat. Një prej anomalive dhe cilësive të këqija, që na pengojnë ti shohim nuancat te njerëzit është zilia-smira. Hazreti Mevlana ka një fjalë shumë të mirë që na mëson se si duhet të ecim në këtë rrugë. Ai thotë që margaritarët, perlat, gjinden në mesin e gurëve, ju në mesin e perlave mos kërkoni gurë. Kryesisht në mesin e gurëve në fund të detit I gjen margaritarët zhytësi. Ai gjen një margaritar ose dy, por Hazreti Mevlana thotë që te njeriu keni një grumbull me margaritarë dhe ju në mesin e këtyre margaritarëve kërkoni të gjeni gurrë. Si ta kërkoni gjithsesi se do ta gjeni. Njeriu në përgjithësi është si ky grumbull i margaritarëve, çdo njeri. Në mesin e këtyre margaritarëve, nëse kërkojmë të gjejmë gurrë, gjithsesi se do të gjejmë, por ne në mesin e gurrëve të cilët e përbëjnë një njeri duhet të mundohemi të gjejmë margaritarin dhe nëpërmes atij margaritari ta vendosim relacionin me atë njeri.
Kjo, e di unë, që është tepër optimiste, mire po në ide duhet të jetë kështu, se nëse në ide e kemi të kundërtën atëherë do të jemi persona diskualifikues, që muslimani nuk guxon të jetë I tillë. Muslimani nuk ka të drejtë ti merr çelësat e xhennetit dhe xhehennemit në duart e veta dhe njërin ta fus në xhehennem, e tjetrin ta fus në xhennet, nuk e ka këtë ekskluzivitet. Prandaj, në ide, ne gjithsesi duhet ta kemi mënyrën e të menduarit, që e hap krahërorin për të gjithë njerëzit dhe thotë: “Mund të vijnë të gjithë, por ata që do të vijnë te ne nuk do të largohen prej nesh ashtu si kanë ardhur”, domethënë, ne patjetër e kemi të bëhemi si një vend në të cilën njerëzit do të kenë mundësi të pastrohen. Problemi edhe më i madh është atëherë kur ndryshket pasqyra. Muslimanët e kanë për obligim të jenë pasqyrë për njerëzit, dhe në moment kur pasqyra ndryshket, atëherë nuk kanë njerëzit ku të shikohen, prandaj, një prej elementeve të rëndësishme që e ndryshk pasqyrën ose të qenurit pasqyrë e njeriut, është zilia dhe smira. Gjithsesi se kur thuhet smirë, nuk do të thotë se të na ketë ëndja për diçka, të kemi lakmi për tu bërë si dikush, kjo është e urdhëruar, kjo kërkohet në fe, të kemi ëndje nga e mira, të bëhemi si dikush që është i mire, mirëpo assesi duke shkelur mbi kokat e të tjerëve.
Kjo ide (shkelja mbi kokat e të tjerëve për tu ngritur) është ide që momentalisht, për fat të keq ekziston në botë, dhe çka del në mes, del në mes se të drejtë ka vetëm i forti. Nëse të drejtë ka vetëm i forti, atëherë nuk ka mundësi të ketë drejtësi në botë dhe kjo është në kundërshtim të plotë me krijimin e shoqërisë së pastër.
Islami kërkon nga ne që këto vese, këto anomali që janë pjesë e moralit dhe etikës regressive, recidive, të prapambetur, të prapambetur nga aspekti i njerëzimit në përgjithësi, ne ti largojmë nga vetja.
Për fund do ta them edhe një çështje të rëndësishme. Ne shpesh herë mendojmë se këto janë gjëra të mëdhaja dhe nuk do të kemi mundësi t’I zbatojmë në shoqëri. Që në ligjëratën e pare, fakiri e ka thënë, që ne nuk kemi punë me të tjerët, këto fjalë që i flasim secili prej nesh duhet ti aplikojë në veten e tij. Çdoherë kur para vetes do të përpiqemi që ta rregullojmë tjetrin, ta dini që kemi bërë gabim në hapa dhe topin do të na e marrin të tjerët. Por është me rëndësi që maksimalisht të përpiqemi kundër anomalive të këqija.
Ka një vepër që fakiri e ka përkthyer edhe në shqip, duke qenë student, para 20 viteve, “Kahëzimi në rrugën e lumturisë”, është vepër e një filozofit tonë të njohur, Farabiut. Ai në vepër flet për veset dhe sjelljet e mira dhe të këqija të njerëzve dhe thotë që nëse kemi dëshirë që të jemi të suksesshëm në zbatimin e veseve të mira dhe largimin e veseve të këqija, atëherë këto duhet ti shndërrojmë në shprehi, domethënë, përderisa nuk i shndërrojmë në shprehi, nuk kemi arritur sukses. Për shembull të themi, bujaria duhet të shndërrohet në shprehi, siç e keni parë, njerëzit që janë bujarë kur kërkoni t’ju ndihmojnë në ndonjë aspect, ata nuk mendojnë shumë, tamam, menjëherë thotë ta bëjmë këtë punë, domethënë, tek ai bujaria ka kaluar në shprehi, ose kur dikujt i bëhet padrejtësi, ata që trimërinë e kanë bërë shprehi të tyre ,nuk pret ti thotë dikush, drejt shkon në ndihmë ti del atij që është në gjendje të vështirë.
Për ti larguar veset e këqija e kemi doemos që t’u gjejmë një alternativë më të mirë. Për shembull, Pejgamberi s.a.v.s. na thotë që mos fyeni, mos shani, dhe atëherë kur do të bëheni gati që të shani, që të fyeni, atëherë thoni subhanallah, do të thotë që i gjen një alternativë kësaj pune. Disa nga elementet që neve na e bëjnë shprehi të mirën janë edhe disa forma të përkujtimit të All-llahut xh.sh. Për shembull nëse 100 ose 99 herë në ditë vendosim që të themi La ilahe il-lallah, që do të thotë Nuk ka Zot tjetër përveç All-llahut xh.sh., besoni që brenda asaj dite shumë pak do të kemi mundësi që të bëjmë ndonjë sjellje, ndonjë punë të keqe , ose nëse themi 99 herë Subhanallah-i lartësuar qoftë All-llahu, atëherë shumë pak do të kemi hapsirë që të përdorim fjalë të këqija ose Pejgamberi s.a.v.s. thotë: “Ka dy fjalë që janë shumë të lehta për gjuhën, janë shumë të rënda, bëjnë peshë në ditën e ahiretit në peshoren e Zotit, janë shumë të dashura te All-llahu xh.sh.,ata janë Subhanallahi ve bi hamdihi subhanallahil adhim- i lartësuar qoftë All-llahu xh.sh., falënderimi i takon Atij, i lartësuar qoftë All-llahu xh.sh. që është më i Madhi, do të thotë që kjo është një formë e përmendjes dhe përkujtimit të All-llahut xh.sh. që në të njëjtën kohë edhe na afron me All-llahun xh.sh. por edhe na largon prej veseve dhe shprehive të këqija dhe të liga të cilat i kemi në jetën e përditshme.
Përveç kësaj ka edhe një thënie, një porosi e Pejgamberit s.a.v.s. ku thotë:“Njeriu është bashkë më atë që e do”. Nëse në këtë botë ne jemi bashkë me fjalën, me përkujtimin e All-llahut xh.sh., atëherë ta dini që edhe në momentet kur do të largohemi prej kësaj bote, që për besimtarin është shumë e rëndësishme, që prej kësaj bote të largohet me pohimin, me vërtetimin e madhërisë së All-llahut xh.sh., me La ilahe illallah Muhammedun Resulullah, me ato fjalë do të largohet prej kësaj bote, me çka do të largohet prej kësaj bote, me ato fjalë edhe do të del para All-llahut xh.sh. Kësaj ne në tasavvuf, në shpirtërinë islame, i themi të vdesësh para se të vdesësh, do të thotë ta nxjerësh para vetes xhennetin dhe xhehennemin, para se realisht të dalësh para tyre, ta nxjerësh para vetes jetën e vorrit para se të hysh në vorr, ta nxjerësh para vetes urën e Siratit (urën në mes të xhennetit dhe xhehennemit) para se të ballafaqohesh me te, ta nxjerësh para vetes ringjalljen dhe grumbullimin para All-llahut xh.sh. para se të grumbullohesh aty para All-llahut xh.sh. dhe ta presësh librin e punëve tua.
Nëse këtë arrijmë ta bëjmë, atëherë e kemi hudhur hapin e parë drejt përsosshmërisë. Nuk do të thotë se krejt mund t’i bëjmë menjëherë, mirë ama mund ta bëjmë një punë mund që se kemi bërë deri sot dhe këto, një nga një dalngadalë, do të shumohen dhe do të shndërrohen në shprehi të jetës dhe përditshmërisë tonë.
Prandaj me kto fjalë edhe do ta mbarojmë suren Felek dhe inshallah nëse na jep Zoti shëndet edhe jetë, javën tjetër do të flasim pak për një sure që të gjithë ne e dijmë, suren Ihlas dhe ajo është kushtetutë e Teuhidit, kushtetutë e besimit në njëshmërinë e All-llahut xh.sh.
Mendoj se te kjo sure do të ndalemi pak më tepër. Falemnderit.