Surja EL- ADIJAT
Të respektuar miq ne javën e kaluar filluam me suren Adijat dhe i diskutuam dy çështje të rëndësishme në lidhje me komentin e kësaj surje. Dua pak të ua përkujtojë që bashkarisht të vazhdojmë pastaj me ajetet tjera. Përmasa e parë është, sipas atyre që thonë se surja ka zbritur në Medine, është komentuar se bëhet fjalë për kuajt të cilët në kohën e Pejgamberit a.s. kanë qenë prej mjeteve kryesore ushtarake dhe si sinonim i përpjekjes së madhe luftarake të muslimanëve kundër armiqëve. Ve’l adijati dabha, kur kuajt vrapojnë me vrullin e tyre, fel murijati kad’ha, dhe patkonjt e tyre nxjerrin shkëndija, fel mugirati subha, dhe kur nisen në sulm që nga mëngjesi, fe etherne bihi nek’a, dhe kur pas vetes ngrehin pluhurin, fevesetne bihi xhem’a, dhe kur dëpërtojnë në mes të armikut. Pothuajse të gjitha përkthimet janë të përqëndruar në këtë kontekst të sures. Ne e përmendëm edhe një koment tjetër, komentin e Alusit, i cili thotë se çështja nuk ka të bëjë vetëm me kuajt, por ka të bëjë me të gjithë njerëzit të cilët përpiqen në rrugën e Allahut xh.sh. dhe ata përpjekjen e tyre e bëjnë me vrull, me vrap, d.m.th. atë qe e kërkon Allahu xh.sh e bëjnë me dashuri të plotë. Shikoni, kjo është cilësia e vërtetë e imanit, ndërsa e kundërta e saj është nifaku. Në suren Tevbe Allahu xh.sh. kur i tregon cilësitë e hipokritëve, dyftyrëshve, thotë, kur i thoni atyre ejani të bëjmë diçka në emër të Allahut xh.sh. ata zvarriten për toke, shkojnë zhag, pastaj thotë, e dini pse kështu, ereditum bil hajati dunja minel ahireti fema metaul hajati dunja fil ahireti il-la kalil, a ju kënaqëni më tepër me jetën në këtë botë në krahasim me ahiretin, do të thotë që zvarritja dhe mos bërja me vrull e punëve për hirë të Allahut xh.sh. dhe në rrugë të Allahut xh.sh. e tregon dimensionin e besimit të dobët dhe hipokrizinë te njeriu. E kundërta e kësaj, domethënë nëse e bëjmë me vrull dhe me plot dashuri atëherë tregon se sa është i sigurtë besimi në Allahun xh.sh..
Edhe një çështje kam dëshirë t’ua tregoj sonte. Kur bëhet fjalë për përkushtimin ndaj Allahut xh.sh. ta dini se çdo gjë, jo vetëm frymëmarrja por edhe frymënxjerrja që e bënë besimtari, thotë një sufi, shndërrohet në punë që e bën për hirë të Allahut xh.sh, mirëpo me një kusht. Kushti është që në atë punë që e bën ta ketë për qëllim kënaqësinë e Allaut xh.sh, kjo është me rëndësi të madhe. Ka mundësi që ndonjëherë punët që i bëjmë në emër të fesë, mos ta kenë për qëllim kënaqësinë e Allahut xh.sh., ta kenë për qëllim ngritjen e nefsit tonë, të thonë që filani është shumë dijetar i madh, shumë musliman i mirë. Do të thotë edhe këto punë, që të gjithë i konsiderojnë se janë në rrugë të Allahut xh.sh., se janë për hirë të Allahut xh.sh., ka mundësi të mos jenë të tilla.
Në këtë temë ka tre terme, që në ditën e xhuma pak i preka në ligjëratë ne xhumasë, por për shkak se aty xhemati është i niveleve të ndryshme nuk u thellova shumë. Pra, janë tri terme që ne si muslimanë duhet ti kemi parasysh. Njëri prej këtyre është qibri, ose kibër, edhe ne shqip i themi qibër. Qibër do të thotë egoizëm shovinist, do të thotë që të gjithë të tjerët ti konsideroni si të padijshëm, se të gjithë tjerët duhet të mësojnë prej teje dhe se ti je më i mirë se të gjithë ata në të gjitha punët. I tillë është qibri. Termi tjetër është uxhb. Ky term është pak më tepër për dijetarët dhe thirrësit në fe dhe muslimanët që mendojnë se të tjerëve duhet t’ua tregojnë fenë. Uxhb do të thotë që të mendoni se gjërat i dini më mirë se të gjithë të tjerët dhe nuk keni nevojë të mësoni prej askujt asgjë. Ndërsa termi i tretë është vakarr. Dy termet e para, qibri dhe uxhbi janë negative, anomali, një besimtarë, një musliman nuk duhet ti ketë këto, mirëpo vakarr, që do të thotë të jetë pak krenar muslimani, mos të jetë sahanlëpirës, puthadorë, lajkatarë, që t’ia bëjë qejfin secilit, por të ketë qëndrim. Besimtari gjithsesi duhet të jetë me vakarr, me qëndrim, e asesi nuk guxon të jetë me uxhb dhe me qibër. Prandaj edhe punën kur do ta bëjmë në rrugë të Allahut xh.sh. duhet ta kemi parasysh edhe vakarrin/krenarinë dhe qëndrimin e fesë, duhet ta kemi parasysh edhe dinjitetin të cilin e ka feja. Surja Adijat në këtë rast thotë, ata që vrapojnë në emër të Allahut xh.sh. dhe atëherë kur bëjnë përpjekje atëherë iu nxjerrin zjarr këmbët dhe nuk zvarriten, nuk sillen me përtaci. Pikërisht për këtë tesavvufi dallohet pak prej të gjitha mënyrave tjera të përjetimit të fesë, ndërsa dallimi kryesor i tesavvufit është që njerëzit nuk i tubon në një vend për organizime botërore. Tesavvufi dhe tarikati, në tërë historinë islame, ka qenë vend ku kanë ardhur njerëz të profesioneve të ndryshme, shoqatave të ndryshme, edhe botëkuptimeve të ndryshme fetare, nga aspekti i medh’hebeve, të akaidit apo të fikhut, por të cilët janë bashkuar në ibadetin, përkushtimin ndaj Allahut xh.sh., në ibadetin nafile, në përkushtimin shtesë ndaj Allahut xh.sh. Kjo çështje është një prej çështjeve që munda ta shpëtojë botën bashkëkohore. Të gjitha ngjarjet që po ndodhin tani në botë, ndodhin për shkak se perendimi, siq ethotë Niçe thotë, një filozof perendimor, “ata e vranë Zotin por nuk e mbytën tamam, dhe tabutit të Zotit nuk ia vunë gozhdat si duhet dhe tash ai Zot hyn në mbrojtje të personave të cilët janë të margjinalizuar prej shoqërisë”. Do të thotë se nëse ti Zotin e vret te personat, te njerëzit, te familjet, te shoqëria e cila duhet të jetojë me Zotin, atëherë atë e merr në mbrojtje një klasë e njerëzve të cilët janë shumë të dobët. Ky fenomen është një fenomen shoqëror i botës bashkëkohore dhe për fat të keq këtë fenomen e kemi përjetuar edhe tek tarikatet. Tarikati në periudhën e Perandorisë Osmane, edhe prej kohës së Pejgamberit s.a.v.s., por edhe te ne shqipëtarët, ka qenë botëkuptim i aristokracisë muslimane, pra të gjithë fisnikët shqiptarë kanë qenë pjestarë të ndonjë tarikati. Ndërsa për shkak se ia humbëm karakterin e vërtetë tarikatit tash më nuk është kështu. Do të thotë atëherë kur çështjve të mëdha nuk i jepet vlera e duhur, atëherë në mbrojtje të tij del një grup që është larg rrjedhave shoqërore. Momentalisht radikalizmi fetarë në botë ndodhë për këtë çështje, për shkak se fenë e kemi larguar prej aristokratëve dhe ia kemi lënë në dorë periferisë, atyre që nuk kanë qytetërim që të merren me fenë, e kanë marrë nën mbrojtje Zotin, dhe ai për të treguar që është dikushi e hedhë një bombë në një qendër tregtare, sepse nuk din tjetër mënyrë se si ta prezentojë veten. Ky është një element shumë i rëndësishëm të cilin duhet ta kemi parasysh.
Sot e lexova edhe një koment tjetër të një dietari të Tuqisë në lidhje me suren Adijat, jo se shumë pajtohem me këtë mendim, mirëpo duhet ta përmendi, mendimin e Mustafa Islamogllut. Ai ve-në në fillim vav betimi, vavi kasem, thotë Allahu xh.sh. me këtë nuk betohet në kuajt, por pas ve-së, aty është i fshehur Allahu, do të thotë, betohem në emrin Tim, adijati dabha, ka një numër të madh të njerëzve të cilët vrapojnë që ta sulmojnë fenë Time, të cilët në brendinë e tyre kanë një mllef të zjarrtë kundër fesë, fel mugirati subha, xhelozia, zilia e tyre shfaqet që në mëngjes, që në fillim të fesë, feetherne bihi nek’a, dhe për shkak që xhelozisë që e kanë në fe ata bëjnë një mjegulli, bëjnë një turbullirë të madhe në lidhje me fenë, fevesetne bihi xhem’a, dhe me këtë turbullirë depërtojnë në mesin e muslimanëve. Pra nëse e analizojmë nga aspekti i asaj që është duke ndodhur sot, ky koment i sures Adija është shumë i qëlluar. Mustafa Islamogllu thotë që nëse ne e pranojmë se surja ka zbritur në Mekë atëherë nuk ka të bëjë me luftë, për atë nuk duhet të bëhet fjalë për kuajt, por bëhet fjalë për mushrikët. Allahu xh.sh. betohet në emrin e Tij se mushrikët e Mekës, do të thotë kundërshtarët e Pejgamberit a.s., me vrull të madh, me xhelozi të madhe, pandërprerë që në fillim, në mëngjes të fesë e kanë sulmuar fenë.
Të njejtën gjë për fat të keq jemi duke e përjetuar edhe ne sot në botë. Të gjitha turbullirat të cilat paraqiten dhe tërë ky pluhur që çohet është për shkak se ka një zgjim në botën islame, dhe ky zgjim gjithsesi se disa qarqeve që kanë dëshirë që ta eksploatojnë njerëzimin, të vazhdojnë ta eksploatojnë njerëzimin, nuk u përgjigjet aspak. Mos mendoni se ne muslimanët nuk kemi faj, po edhe ne kemi faj. E them se kemi faj për shkak se ta largojmë fajin prej nesh ëshhtë një botëkuptim shumë i rrezikshëm të cilin jemi duke e prezentuar ne muslimanët. Për shembull kur ndodhin ngjarje të tilla, si kjo që ndodhi në Francë (akt terrorist), atëherë ne themi se këta që e bëjnë nuk e paraqesinIslamin e vërtetë. Po mirë cili është i vërteti, ku ta shohim ne atë të vërtetin? Do të thotë që edhe në këtë çështje kemi një problem të caktuar. Problemin e kemi në atë se sa do të arrijmë ta përfaqësojmë si duhet fenë. Sa do të kemi mundësi çështjet të cilat prej teorie kalojnë në praktikë ti modifikojmë, të bëjmë një texhdid në botëkuptimin tonë pasi bota ka ndryshuar. Nëse shkoni me teorinë që muslimani duhet ti ndëshkojë të gjithë ata që nuk mendojnë si ai, atëherë do të gjeni një numër të madh të ajeteve që duhet ti ndëshkojë pabesimtarët, ose ti ndëshkojë ata për të cilët ai mendon se nuk janë besimtarë. Por Kur’ani nuk guxon të parcialoizohet dhe të mops analizohet si tërësi gjitahshtu së bashku edhe me sunnetin e Pejgamberit a.s..
Prandaj këto janë elemente të cilat ne duhet patjetër ti diskutojmë dhe që duhet t’ua gjejmë një zgjidhje. Qëllimi im është ta them, mos të themi që këta nuk janë të mirë, por botëkuptimi i ynë i Islamit të cilin jemi duke e prezentuar është i mirë, jo vëllezër, edhe mënyra se si e përfaqësojmë Islamin ka probleme serioze. Uluni bisedoni me kolegët, me shokët, dhe do ta shihni se shumica e njerëzve e mbron mentalitetin se duhet të v riten dhe të margjinalizohen të gjithë ata që nuk mendojnë si ai vetë. Ky mentalitet duhet të ndryshojë patjetër. Pra muslimani nuk ka ardhur në këtë botë që të sulmojë të gjithë tjerët të cilët nuk mendojnë si ai. Nuk është as edhe në sunnetin e Pejgamberit s.a.v.s. Pastaj disa rregulla juridike të cilat kanë qenë valide për periudha të ndryshme historike duhet të rishqyrtohen, p.sh. duhet të rishqyrtohet problemi i darul harbit dhe darul islamit, atheut të luftës, të jomyslimanëve dhe atdheut të myslimanëve, përshkak se kjo është një krijim i tjetrit brenda vetes, dhe që nga fillimi ti e krijon një tjetër, d.m.th. ende pa vendosur relacione me të tjerët. Këto çështje duhet gjithsesi të diskutohen brenda myslimanëve që mos të përballemi me ngjarje të papëlqyeshme. Mënyra e udhëheqjes me incidente i konvenon grupeve të caktuara në botë siç janë cionistët. Pra, qarqet cioniste, jo hebrejt, por ata hebrej që janë cionist, që mendojnë se askush përveç tyre nuk duhet të jetë i pasur. Hebrejtë si Noam Chomski dhe të ngjashmit nuk i pëlqejnë cionistët, sepse thonë, ata janë duke e shkatrruar vet popullin hebrej, pra atyre nuk u konvenon një rend i ri botërorë me të cilin njerëzit do të kenë filozofi të tearufit, filozofi të bashkëveprimit, kulturës së përbashkët, të krijimit të relacioneve ku do të mund të jetojnë si njerëz brenda një shoqërie.
Edhe kjo periudhë është si periudha e Mekës për të cilën flet në komentin e sures Mustafa Islamogllu, ku me të madhe përpiqeshin që ta pengoojnë këtë zgjidhje që e përfaqësonte Pejgamberi a.s… Ne e kemi biseduar edhe herave tjera, edhe atëherë, mos mendoni që Ebu Xhehli e ka pasur problem se Muhamedi s.a.v.s. do ta bie edhe një Zot tjetër, Ebu Xhehli në Qabe i ka pasur 360 zotëra, aspak se ka pasur problem ta shtojë edhe një. Por e ka pasur problem se Muhamedi s.a.v.s. ia ka ndërruar parimet e sistemit. Pejgamberi s.a.v.s. i ka thënë Ebu Xhehlit se tregëti nuk mundesh të bësh vetëm ti, do të bëjë edhe Bilalli. E si unë dhe Bilalli të njëjtë a?- ka thënë Ebu Xhehli. Parimet shoqërore, parimet filozofike, parimet ideore të cilat i ka pasur Ebu Xhehli, Muhamedi s.a.v.s. ka filluar ti rrënojë, dhe pikërish për këtë prej fillimit e kanë kundërshtuar. Pejgamberi s.a.v.s. ka qenë i dobët derisa ka qenë në Meke, s’kanë pasur ata nevojë shumë të merren me Pejgamberin a.s., mirëpo sulmi ka qenë për shkak se i ka shkatërruar disa parime dhe e kanë vërejtur rrezikun në ardhmëri.
Pra nëse e analizojmë vazhdimin e sures, atëherë ky koment është më afër realitetit të sures. Thotë Allahu xh.sh., innel insane li rabihi lekenud, njerëzit janë shumë mosmirënjohës ndaj Zotit të vet, ve innehu ala dhalike le shehid, por në të njejtën khohë ai vet është dëshmitarë për këtë mosmirënjohje. Do të them edhe diçka, mosmirënjohja është një fenomen që njeriu e ndjen, e ndjen në zemrën e tij dhe ata të cilët thonë, që janë materialist, që nuk pranojnë asgjë përveç realitetit shqisor, edhe ata bile e ndiejnë këtë. Një prej diskurseve shkencore bashkëkohore është që gjërat të analizohen dhe diskutohemn me mundësi, probabilitet. Kjo është një mënyrë e bisedës që nuk ka qenë më përpara, në të kaluarën diçka është pranuar ose është kundërshtuar, ndërsa tash mibizotëron koncepti i probabilitetit. Prandaj edhe këtu mosmirënjohja është një realitet që njeriu e përjeton në brendinë e tij dhe përherë i bënë brengë, i bënë stres, d.m.th. mosmirënjohja ndaj Krijuesit, ndaj Allahut xh.sh. Për këtë Allahu xh.sh. në këtë ajet thotë, innel insane li rabihi lekenud, gjithsesi se njeriu është mosmirënjohës. Cili njeri? Ai që përpiqet me xhelozi, me dhunë ta mposht hakikatin, ta mposht të vërtetën. Për atë thotë, ata tjerët nuk janë mirënjohës, por ju jeni mirënjohës, ve innehu ala dhalike le shehid, dhe për këtë është dëshmitarë vet njeriu.
Po ua jap një shembull prej jetës së përditshme. P.sh. dikush ka ndonjë problem, ndonjë brengë, apo ndonjë problem në familje, a keni dëgjuar ndonjëherë që ai të shkojë të konsultohet me ndonjë të pasur, ose të shkojë të konsultohet te ndonjë pushtetar, për këtë çështje, jo. Kryesisht shkon konsultohet ose me ndonjë dijetar ose shkon te ndonjë fukara, materialisht ata nuk mund ti ndihmojnë asgjë, as s’mund ti jep para e as punë. Edhe këtë ta keni parasysh, njerëzit që bëhen fetarë për të bërë para, për të hyrë në punë, ata më mirë mos të hynë në fe, më mirë le të vazhdojnë ashtu si kanë qenë. Edhe këtu është e njejta gjë, pse shkon te ky dijetari ose i varfëri? Për shkak se brenga dhe stresi tërhiqet nga vendi ku mund të evitohet. Pra, personi është dëshmitarë i asaj se ku mund të jetë realiteti. D.m.th. realiteti më i zbehtë është te dituria, te pozita, te pasuria nuk ka realitet. Formën më të zbehtë që e ka realiteti , hakikati është te dituria. Fillon prej diturisë e pastaj kalon në hikmetin/urtësinë, pas asaj kalon në sërrin/sekretin metafizik, pas asaj kalon në fena/shkrirjen në Zotin, e kështu me radhë. Për atë kur nuk ka njerëz me hikmet/urtësi, kur nuk ka njerëz me sirr/sekret, kur nuk ka njerëz me fena/të shkrirë, atëherë njerëzit shkojnë te dijetarët që janë hije e cilësive të mësipërme, ndërsa asnjëherë te pushtetarët ose pasanikët e rëndomtë. Por ndonjëherë, qe ne në Tetovë e kemi pasur Ali Efendinë, por në kohën e Ali Efendisë ka pasur në Tetovë hoxhallarë që kanë qenë më dijetarë se Ali Efendiu, por njerëzit kur kanë pasur ndonjë brengë kanë shkuar te Ali Efendiu, sepse ai ka pasur hikmet. Edhe te krishterët kjo është kështu, jo vetëm te myslimanët. Përherë njeriu është dëshmitarë i mirënjohjes dhe i mosmirnjohjes në relacion me ekzistencën dhe qenësinë e tij.
Ve innehu li hubil hajri le shedid, ka edhe një realitet, njeriu është dëshmitarë edhe i një diçkaje tjetër, çka është, ai në mënyrë shumë të flaktë ka dashuri edhe ndaj gjërave të kësaj bote. Pra, për pasurinë e kësaj bote, të mirat e kësaj bote, njeriu ndjen një pasion që disa herë është në gjendje t’a rrezikojë edhe jetën e tij, e mos të diskutojmë për mirëqenjen e tij në botën tjetër.
Efela jalemu idha bu’thire ma fil kubur, mirë kjo mosmirënjohje dhe më pas lakmia, pasioni i tij i tepërt ndaj të mirëva të kësaj bote, aspak nuk e mendon se efela jalemu idha buthire ma fil kubur, atëherë kur Allahu xh.sh. do ti nxjerrë trupat e njerëzve prej varreve.
Ve hussile ma fi’s-sudur, dhe do ti nxjerrë të gjitha ato gjëra që njerëzit i kanë brenda krahërorit, do të thotë atë që nuk i di as mendja, nuk i ka dësgjuar as veshi, nuk i ka thënë as gjuha, po i përjeton brenda krahrorit.
Inne rabehum bihim jeumeidhin lehabir, ta dini që Allahu xh.sh. për të gjithë këta është i informuar dhe për të gjithë këta do të iu informuoj edhe juve.
Pra në pjesën e fundit të sures, Allahu xh.sh. neve na bart në një arenë të ahiretit, dhe thotë, ja nëse kështu suren e marrim në përgjithësi: atëherë vraponi në rrugë të Allahut xh.sh. që nga mëngjesi, me dashuri, me pasion të madh, ngreni pluhur vetëm për të mirat e Allahut xh.sh., hyni në mesin e njerëzve vetëm pët t’ua sqaruar hakikatet që çojnë deri te Allahu xh.sh., për shkak se njeriu në të gjitha gjërat tjera nëse thellohet duhet ta dijë që do të jetë mosmirnjohës, për këtë ai është dëshmitarë se kënaqësia më e madhe përjetohet vetëm atëherë kur është me etikën, kur është i veshur me moralin e Allahut xh.sh., dhe ai edhe pse ka dëshirë të madhe, edhe pse pasioni i kësaj bote e tërhjek shumë, duhet ta ketë parasyshë kur do të dalin prej varreve të gjithë njerëzit, por do të dalin të njejtën kohë edhe gjërat tjera të cilat janë nën tokë, por krahas kësaj do ti nxjerrë edhe atë që ka njeriu brenda krahërorit, atë që e ka fshehur prej të gjithë të tjerëve dhe do të informojë për të gjitha ato që i keni të fshehura. Pra kjo arenë është kur do të dalim para Allahut xh.sh., kur jemi para Allahut xh.sh. dhe do të na paraqiten të mirat dhe të ligat të cilat i kemi pasur brenda jetës të kësaj bote si besimtarë.
Sureja Adijat në përgjithësi me të gjitha ajetet, jo vetëm me një ajet, është një sure shumë sfiduese që edhe shumica e mufessirëve nuk kanë guxuar shumë ti hyjnë, për shkak se përbëhet prej tri pjesëve të cilat e keni shumë vështirë që ti futni në harmoni brenda vetes, pjesa e parë, të cilën shumica e kanë kuptuar se bëhet fjalë për kuajt e luftës, pjesa e dytë që në të shumtën e rasteve kur lexohet duket se nuk ka të bëjë aspak me luftën por ka të bëjë me luftën e njeriut me brendinë e tij, dhe pjesa e tretë që flet për një realitet imagjinativ që njeriu duhet ta përjetojë, një parandjenjë për një ngjarje e cila do të ndodhë gjithsesi para Allahut xh.sh. Pra nëse i merrni që të gjitha këto atëherë si tërësi na del një hadith i Pejgamberit s.a.v.s. i cili thotë se kur është kthyer prej luftës së Tebukut iu ka thënë sahabëve, tash jemi duke u kthyer prej një lufte të vogël dhe jemi duke hyrë në një luftë të madhe. Sahabët i kanë thënë, ja Resulallah, a mund të ketë luftë më të madhe, ne jemi tubuar disa fise për ët luftuar kundër Bizantit. Pejgamberi s.a.v.s. thotë po, lufta me vetveten është luftë më e madhe. Edhe Allahu xh.sh., nëse i kushtoni vëmendje, suren e fillon me vrull, me kuaj, me mejte, por pastaj kthehet në nefsin e njeriut. E dini pse? Për shkak se të gjitha mjetet i fut në funksion uni, si për të mira ashtu edhe për të liga. Nëse nuk e keni në dorë veten tuaj, atëherë mjetet nuk shërbejnë për asgjë. Por mjetet edhe të mirat edhe të ligat janë në shërbim vetëm të unit të njeriut. Ndërsa për të shërbyer për të mirë gjithsesi se feja duhet të ndikojë në ndërtimin e personalitetit të vërtetë të njeriut.
Faleminderit!
