Sureja Asr
Të respektuar miq, ne sonte do të vazhdojmë të folim edhe në lidhje me suren Asr. Javën e kaluar folëm pak për platformën e sures dhe thamë që, nëse ju kujtohet, sureja Asr paraqet një imagjinatë shoqërore të muslimanëve. E paraqet mënyrën se si muslimanët kanë mundësi ta ndërtojnë personalitetin e tyre dhe më vonë edhe shoqërinë në të cilën jetojnë. Ua thashë edhe këtë që shkaku i zbritjes të kësaj sureje është; që disa prej parisë të mushrikëve mekas si As b. Vail dhe Velid b. Mugire i kanë thënë Hz. Ebu Bekrit që ti ke humbur se ke lanë besimin e para ardhësve tu dhe i je bashkangjitur besimit të Muhammedit s.a.v.s.. Ndërsa përgjigjeja e Ebu Bekrit ka qenë që humbësit jeni ju dhe nuk jam unë. Si pasojë e kësaj përgjigje Allahu xh.sh. e ka zbritur këtë sure të Kur’anit famëmadh.
Një pjesë e ajeteve të Kur’anit shpeshherë ka zbritur edhe për t’i përfrocuar disa tradita të vazhdueshme pereniale të cilat kanë ardhur që më parë, por që kanë qenë mënyrë e sjelljes së njerëzve të sinqertë. Edhe këta ajete lidhen me atë kontekst, se shpeshherë, mendja jonë spekulative mendon se sikur mos ta kishte thënë Ebu Bekri këtë fjalë a do të kishte zbritur sureja. Ky është një mendim shumë i ulët, ta dini. Hakikati, evërteta dhe realiteti në përgjithësi është një e vërtetë që mund ta gjeni kudo. Por shpallja është shabllonizim, futje ne kallëpe e një realiteti i cili është i derdhur në katër anët, prandaj ka edhe ngjashmëri midis shpalljes, gjithësisë dhe njeriut. Për shembull për tesavvufin e thonë këtë, që tesavvufi është i ndikuar prej mistikës hinduse, krishtere e kështu me radhë. Pse? Për shkak se edhe në mistikën hinduse ka vexhd, ka ekstazë. Vexhdi nuk është mall i kërkujt, d.m.th dalldia shpirtërore nuk është mall i kërkujt. Njeriu është mall i njeriut. Madje, Davud el Kajseri, është një dijetar themelues i medresesë së parë Osmane, thotë që vuxhudi/qenia nuk ka mundësi të kuptohet pa vexhdin/dalldinë dhe pa vixhdanin/ndërgjegjen. Shihni të trija këta fjalë e kanë origjinën e njejtë prej foljes vexhede në gjuhën arabe. Folja vexhede do të thotë gjetje, të gjesh diçka, dhe vuxhud do të thotë ekzistencë ose qenie ose ontologji. Vexhd do të thotë ekstazë, dalldi, ta hupësh veten prej dashurisë së Allahut xh.sh., ndërsa vixhdan do të thotë ndërgjegje. Që të tri elementet nëse nuk lidhen, thotë Davud el Kejseriu, atëherë nuk ka mundësi ta kuptoni ekzistencën.
Ne sot, ta dini që këtë vokabular, edhe në fe nuk e kemi, edhe në fe kemi fillu të mos mendojmë kështu. Ka ndikuar pak edhe perëndimi, se në perendim kjo tradita dekartiane e cila fillon me Cogiton/Mendoj, subjektin që di, subjektin e ditur, epistemik e nxjerr para qenësisë, para ekzistencës. Për shembull, Dekarti thotë “unë mendoj do të thotë ekzistoj” / cogito ergo sum , që do të thotë të menduarit tim i paraprinë ekzistencës. Kjo është non sense. Kjo nuk është me rëndësi në filozofi, ama kur e bartim në jetën e përditshme, atëherë kur thotë që atë që e di unë si të mirë ajo është e mirë, atë që e di unë si të keqe ajo është e keqe, kështu i humbet vlera e gjerave ekzistenciale në përgjithësi. Se atëherë keni mundësinë që në një rast të thoni, që të vrasësh njerëz është e mirë dhe kjo të bëhet e mirë dhe në një rast tjetër të thoni që të vrasësh është keq dhe kjo të bëhet e keqe. Pra, referenca kryesore është te subjekti që di, subjekti që mendon, te Dekarti.
Në traditën tonë mendimi për qenien ec paralel në epistemologji dhe ontologji, përveç se në një grup të filozofëve tonë të cilët kanë qenë shumë nën ndikimin e filozofisë aristoteliane, peripatetike. Farabiu, Ibn Sina, në një mënyrë Ibn Ruzhdi mund të hyjë këtu, Ebu Bekr Zekeria, Er- Razi, Ihvanu’s- Safa janë grupe të filozofeve që bëjnë pjesë në këtë konstelacion. Te ne kuptimi i ekzistencës ecë paralelisht në dy rrugë. Rruga e parë e kuptimit të ekzistencës tonë është rruga e diskursit epistemik, d.t.th. e dijes, e mendimit, mendimit analitik. Ndërsa rruga e dytë që është paralel me këtë, është rruga e përvojes shpirtërore. Për atë edhe Davud El Kejseriu thëtë që pa pasë vexhd/dalldi nuk mund ta kuptoni vuxhudin/qenien, nuk mund të hyni në vexhd/dalldi përderisa nuk keni vixhdan/ndërgjegje. Nëse nuk keni ndërgjegje atëherë nuk mund të dalldiseni. Edhe në xhemat shpeshhere parashtrohen disa pyetje se si ne nuk e përjetojmë p.sh. namazin, nuk e ndjejmë atë kënaqësi në namaz? Një ndër shkaqet kryesore është shkaku se njerëzit kanë filluar ta humbin ndërgjegjen, kanë filluar ta humbin vixhdanin, dhe në ato vende ku nuk ka vixhdan aty nuk mund të arrihet edhe vexhdi. Përjetimi i koncentrimit të plotë në namaz është vexhd/dalldi, ose në ibadetet tjera, dhe në këtë mënyrë njeriu ka mundësi ta kuptojë edhe ekzistencën. Sido që të jetë qëllimin e kisha të ju them që hakikati ka mundësi të jetë i strukur në shumë anë, edhe për atë vexhdin, fena fil lahin, muxhaheden, rijazatin, stërvitjen shpirtërore, përpjekjen kuptimore, ku e di unë kabzin, bastin, shtrëngimin shpirtëror, relaksimin shpirtëror si fenomene të tesavvufit kemi mundësi ndoshta ti hasim në të gjitha kulturat, mirëpo, se ato janë në të gjitha kulturat nuk do të thotë që janë ndikuar prej njëri tjetrit. Por përvoja sufike, përvoja shpirtërore është një element nëpërmjet të cilit njeriu prej ditës së parë, prej Ademit a.s. arrin që ta kuptojë ekzistencën. Edhe ky ajet është i tillë. Tua them edhe me gjuhen sufike, epistomologjia dhe ontologjia, d.t.th. vuxhudi edhe ilmi te ne janë përnjëherë, d.m.th. në atë moment kur e di Zoti në atë moment edhe bëhet ajo gjë, në atë moment paraqitet edhe në ekzistencë. Edhe ky ajet është i tillë, në atë moment kur Hz. Ebu Bekri e ndien një siguri se nuk është në humbje, Allahu xh.sh. e dërgon edhe këtë ajet.
Sureja fillon me një betim “vel asri”. Allahu xh. sh. thotë “pasha kohën”, betohet në kohën. Kuptimi gjeneral i këtij ajeti është kohë, asr e ka kuptimin e kohës. Edhe të gjitha sinonimet e tjera në tefsiret e ndryshëm që janë dhënë në lidhje me këtë ajet, janë në relacion me kohën, ka mundësi të kenë kuptime më të kufizuara të kohës ose kuptime më të pakufizuara, më të gjëra ose më të ngushta të kohës. Ja për shembull Mukatil ibn Sulejman (Mukatil ibn Sulejman është njëri prej mufesirëve të parë, d.m.th. një pjesë e madhe e këtyre tefsireve informatat i kanë marrë prej Mukatil ibn Sulejmanit) thotë qënë termin “asr” bëhet fjalë për namazin e iqindisë. Edhe në gjuhën arabe namazit të iqindisë i thuhet asr. Edhe në traditën e Pejgamberit s.a.v.s. namazi i iqindisë është njëri prej namazeve i cili në bazë të përcjelljeve të cilat në mënyrë literale na kanë ardhur deri te ne është namaz pak sa më i rëndësishëm se namazet tjera, ashtu tregohet. Edhe një ajet në Kur’an që thotë “Hafidhu ale’s- salavati ve’s- salati’l vusta ve kumu lilahi kanitin” (Keni kujdes që namazet mo t’ju ikin, posaçërish keni kujdes për namazin e mesëm dhe bëhuni të devotshëm). Namazi i mesëm është iqindia dhe bëhet fjalë për namazin i cili më së tepërmi ka mundësi të mos falet për shkak të kohës që e ka. Por kjo dallon varësisht prej shoqërive, se një pjesë e mufesirëve kanë thënë që bëhet fjalë për namazin e sabahut, aty ku thuhet namazi i mesëm. Kanë thënë kështu sepse dita ne kalendarin islamik fillon pas iqindisë dhe pastaj kemi namazin e akshamit dhe të jacisë dhe pastaj si namaz i mesëm vjen sabahu, e pastaj vjen dreka dhe iqindia. Pra, në mes akshamit e jacise dhe drekës e iqindisë namazi i mesëm është sabahi (aksham-jaci->sabah<-drekë-iqindi). Mirë ama, fakiri çka mendoj në lidhje me këtë çështje. Mendimi im është që Kur'ani krijon disa arketipe, edhe arketipe të personave por edhe arketipe të ngjarjeve, fenomeneve, fakteve, vlerave shoqërore. P.sh. në ditën e xhuma e kisha ligjeratën ne lidhje me ajetin 258 të sures Bekare ku Allahu xh.sh. e tregon rastin e Ibrahimit a.s. "Elem tere ila ledhi haxhe Ibrahime fi rabihi en atahu-llahul mulk" (A e sodit ti se si Allahu xh.sh. e tregon shembullin e diskutimit, polemikës që e bëri Ibrahimi a.s. me atë të cilit Zoti i ka dhënë pushtet). Ajeti Ibrahimin a.s. e përmend, por nuk e përmend Nemrudin, po thotë "atij që i ka dhënë Zoti pushtet". Neve na duket e pakuptimtë ndoshta, Ibrahimin a.s. ta përmend me emër po Nemrudin mos ta e përmend me emër. Pse? Çështja është se nuk i jep rëndësi sa Ibrahimit a.s., por ama më me rëndësi është që neve Ibrahimi na intereson edhe si person, si pejgamber edhe si karakter, kurse Nemrudi nuk na intereson si person aspak. Nemrudi na intereson si karakter. Shembulli i Nemrudit për ne nuk është si emër, ai mund të kishte pasuri, ku e di çka tjeter, ama si karakter na intereson neve Nemrudi, për atë e permend si karakter. Edhe namazi i mesëm, edhe iqindia për ne është një karakter.
Për shembull në shoqërinë e Gadishullit Arabik namazi i iqindisë është namazi i cili ka mundësi më së tepërmi që të lihet, mos të falet. A e dini pse? Sepse kanë bërë kajlule. Kajlule do të thotë të flesh pak mbas namazit të drekës, si sunnet i Pejgamberit a.s, sepse është shumë nxehtë. Periudha prej pak para dreke e deri mbas iqindisë është e vdekur, nuk punohet asgjë. Ata janë zgju herët, e kanë falë namazin e sabahut pa problem dhe kanë shku në fushë, posaçërisht ne Medine, dhe kur janë kthyer në drekë pas namazit kanë flejt pak (kalulja është traditë e medinasve) dhe ka pasë mundësi që të iu ik namazi i iqindisë. Për atë është potencu edhe namazi i iqindisë, si karakter e ka këtë qëllim, sipas mendimit tim e ka kuptimin se të keni kujdes në ato namaze të cilat brenda kushteve tua kanë mundësi më së tepërmi të iu ikin. Për shembull ka mundësi të jetë namazi i akshamit, ka mundësi të jetë namazi i jacisë. Neve për shembull tash më së tepërmi ka mundësi të na ikë namazi i jacisë, ta lejmë namazin e jacisë, ose ka mundësi të na ikë namazi i akshamit, ose namazi i sabahit, të flejmë pak. Si do qoftë mendimi kryesor i komentatorëve të Kur’anit në lidhje me këtë ajet është se ka të bëjë me namazin e iqindisë, për atë është edhe ajeti që e lexova pak më parë. Pastaj Katadeja, poashtu është prej mufesirëve të parë, ka thënë që nuk bëhet fjalë për namazin e iqindisë por bëhet fjalë për kohën e iqindisë. D.m.th. bëhet fjalë për atë periudhë të kohes kur është namazi i iqindisë. Përafërsisht sqarim të njejtë mund të ketë për të dy mendimet dhe një mendim tjetër është që bëhet fjalë për kohën/dehr si koncept filozofik, "vel asri", d.m.th. Allahu xh.xh. betohet në kohën.
Tash, problemi i kohës dhe hapësirës është një problem filozofik, që nuk dua ta hapi si diskutim këtu për shkak se është një problem i rëndë, por ta dini që koha është një prej çështjeve më problematike në diskutimet filozofike. Për shkak të botkuptimit të kohës së kufizuar që e kemi ne në imanencë, në të shumtën e rasteve nuk kemi mundësi të kemi vizion për gjërat metafizike, edhe për Zotin. Ne nuk e kuptojmë Zotin me mend, për shkak se ne jemi brenda kohës. Ne nuk e kuptojmë ajetin me mend, për shkak se jemi brenda kohës. Ne bile, ta thjeshtësoj pak ,shpesh herë bëjmë pyetje se a janë në xhehenem që prej tash ata që kanë bërë gjynahe. Nese ata janë ne xhehenem prej tash, atëherë nuk është padrejtësi ndaj tyre në krahasim me ata që do të vdesin më vonë, nëse varri është njëri prej gropave të xhehenemit, reale. Pra e shihni që potenca është në diskutimin e fakteve të detajizuara, të hollësishme në lidhje me atë se varri është realisht apo idealisht, fantazi/imagjinatë ose është realisht një gropë prej gropave të xhehenemit. Fakiri, mendoj që problemi është te botkuptimi i kohës. Vetëm dimensioni i ekzistencës së njeriut në këtë botë është i kufizuar me kohën, dimensionet tjera nuk kanë kohë. Në moment kur të dalish prej kësaj hapësire automatikisht ti je përherë në kohën e tashme, nuk ke as kohën e kaluar e as kohën e ardhshme. Fjala halidin/hulud e ka kuptimin e kohës së tashme të përhershme edhe për atë Allahu xh.sh. në Kur'an thotë "halidine fiha ebeda" edhe për të mirët edhe për të këqijt, d.m.th. do të jenë përgjithmonë ose në xhenet ose në xhehnem. Por, kohën e përmendur këtu, ka mundësi ta diskutojmë në disa mënyra, pse Allahu xh.sh. betohet në kohën?
Ne jetën dhe përkushtimin ndaj Zotit e kemi të lidhur me kohën, pët t'ju tregu njerëzve, muslimanëve se koha për ju është e rëndësishme. Një prej kushteve të faljes së namazit është edhe koha. Për ta ditur kohën e caktuar të namazeve duhet ta masim kohën. Edhe muslimanët për këtë çështje, në lëminë e matjes së kohës (orës) kanë qenë më së tepërmi të suksesshëm. Muslimanët njihen në histori si zhvilluesit më të mëdhenj të orëve. Tash inshallah shtëpia botuese Llogos-a do ta botojë një libër që jam duke e redaktuar të Fuad Sezginit. Fuad Sezgini është një dijetar prej Turqie, i cili në vitet e 70-ta kur është bërë grusht-shteti, është dëbuar prej Turqie dhe ka kaluar në Gjermani (Köln). Është një prej nxënësve të Brockelmanit, aty ka themeluar institutin e studimeve islame, është një prej dijetarëve i cili është marrë me të madhe me historinë e mendimit islam dhe historinë e veprave islame. E ka edhe një libër për historinë e shkencave në islam, në turqisht është i botuar, tash edhe në shqip është përkthyer dhe do të dalë me titull “Epoka e madhe e panjohur”, ku ka një kapitull të posaçëm për orën. Ky ajet na tregon që ju kryesisht jetën e keni të lidhur për orën, prandaj keni kujdes ndaj kohës. Zoti nuk betohet në gjëra të parëndësishme, nëse Allahu xh.xh. betohet në diçka, atëherë duhet ta dini që ajo ka një rëndësi të posaçme për jetën tuaj në përgjithësi, për ekzistencën tuaj në përgjithësi.
Elementi i dytë është edhe ajo që e kanë thënë ateistët, jo muslimanët “ve ma juhlikuna il-le’d-dehr”, këtë thënje të tyre e bartë edhe Kur'ani, pra thone që “neve na ka shkatërruar vetëm se koha”. Për Artur Shopenhauerin, e keni dëgjuar, është një filozof perëndimor i cili e ka konsideruar se bota nuk ekziston realisht por është një vullnet, e ka edhenjë libër “Bota si vullnet dhe paraftyrim”. Ai ka konsideruar që bota nuk ka ekzistencë reale por kryesisht atë që ne duam ta shohim në botë edhe atë e shohim. Materializmi i tepërt të çon deri te kjo, të ikni totalisht nga realiteti. Këtë e ka bërë edhe Saint Simoni, a e dini që Saint Simoni, njëri nga themeluesit e sociologjisë pozitiviste, materialiste, në fund është çmend dhe ka formuar një fe në vete Sentsimoniane. Pse? Për shkak se materializmi i tepërt, thellimi i tepërt në ekzistencializëm pas një periudhe të caktuar fillon të mos i jep përgjigje njeriut. Prandaj edhe ata kanë thënë neve na shkatërroj vetëm se koha.
Hz ibrahimi, d.m.th. edhe avantura e hulumtimit kozmologjik e Ibrahimit a.s. është përafersisht e njëjtë. Për atë shpeshherë iu them që këto janë arketipe, që neve na tregojnë se si do kemi mundësi dhe çfarë njerëz do të kemi dhe cilat kallëpe kemi mundësi t’i përdorimd.m.th bash si fjalët e Shopenhauerit, nëse i hiqni këto elementet e jetës shoqërore dhe e vendosni kozmologjinë, janë të njejtat fjalë që i përdor Kur'ani për hulumtimin që ka bërë Ibrahimi a.s. Do të thotë që koha duhet të vlerësohet shumë mirë, andej kemi një matje të kohës dhe një koncetrim në kohën për shkak të ibadetit, këndej kemi një humbje të kohës dhe largim nëpërmjet të kohës prej ralitetit.
Si pasojë e krejt kësaj, sufiu, besimtari, duhet të jetë ibnul-vakt / i biri i kohës, ndërsa shejhu duhet të jetë "ebul-vakt" / baba i kohës. Personi i cili nuk e ka kohën e vet, sipas rregullave të tarikatit dhe tesavvufit nuk ka mundësi të marrë hilafet. Përderisa nuk e njeh, jo vetëm të ketë njohuri fetare, as që diskutohet, ata gjithsesi se duhet ti dijë, por edhe nese nuk i njeh shkencat të cilat i takojnë kohës së tij, nuk është në trend me kohën, atëherë nuk ka mundësi të bëhet shejh, të bëhet murshid, nuk ka mundësi të udhëheq, të ju rrëfej rrugën njerëzve të tjerë. Pra, sufiu kryesisht duhet të jetë ibnul vakt, që don të thotë, mos të dalë jasht kohës. Shpesh herë ne e kemi biseduar një element të rëndësishëm, që besimtar dhe sufi i vërtetë është ai i cili veten arrin ta ruaj si besimtarë i mirë brenda shoqërisë në të cilën jeton, jo i izoluar nga shoqëria në të cilën jeton. Neve në tesavvuf shpesh herë na akuzojnë se ne shkojmë në halvet, izolohemi, largohemi prej shoqërisë. Ndërsa halvetin më të madh në shoqërinë islame e bëjnë ata të cilët na akuzojnë neve. Pse? Për shkak se Islamin e konservojnë në grupe të caktuara. Krijojnë një botëkuptim musliman i cili është diskualifikues, me veshje të veçanta, me shoqërime të veçanta, me kontakte të veçanta. Ky person nuk është ibnul-vakt, ta dini. Nëse një musliman nuk është në gjendje të ulet në të gjitha shoqëritë, atëherë ai ka problem me botëkuptimin e tij. Nëse shoqëritë e ndryshme pa marrë parasysh, me shoqëri e kam qëllimin shokët, grupet e shokëve, të ndryshme, nuk janë në gjendje të ulen me atë, edhe me ata ai të ketë një dialog në një diskurs të cilin do të ketë mundësi ta bëjë në çështjet që drejtëpërdrejtë nuk janë të lidhura me fenë, atëherë nuk është ibnul-vakt, atëherë nuk e ka në konsideratë kohën në të cilën është duke jetuar. Por duhet që në çdo shoqëri në të cilën do të ulet, të ketë çka të thotë dhe të ketë çka të ndëgjojë prej tyre.
Edhe dehri/koha nga tek ne e ka këtë kontacion që ne përherë duhet të jemi aktual dhe brenda aktualitetit ta ruajmë vlerën. Si i themi kësaj në tesavvuf, i themi "halvet der enxhumen", vet por në mes të njerëzve. Shpesh herë sufiu dhe besimtari i vërtetë veten e ndien të vetmuar në mjediset e ndryshme, por kjo vetmi është një vetmi pozitive. Ndërsa vetmia e atij rasti që të largohen totalisht dhe të mos merret aspak me shoqërinë. Kjo disa herë ka ndodhur në sufizëm, por a e dini kur janë tërhequr, pasi që e kan kryer obligimin e tyre shoqërorë, p.sh. e permendin Sejjid Jahja Shirvaniu, e përmendin Omer Halvetiun, ngase tarikati halveti e ka në esencë halvetin, mirë ama kjo bëhet kur të kryhen obligime shoqërore të cilat i ka për irshad e mbas asaj ka mundësi të tërhiqet pak, të ngelë pak vetëm me Zotin. Ama në përgjithësi ibnul-vakt është personi i cili din ta nalizojë kohën.
Në këtë kontekst do ta them edhe një fjalë dhe do ta përfundoj. Disa herë iu kam thënë, ju që mirreni me shkencat islame por edhe ju që jeni sufi, se nuk është prioritare vetëm tubimi i njohurive në lidhje me shkencën ose ta them në gjuhën e re, pregmatizmi në shkencë, që të keni një gërmadhë të njohurive, por është me rëndësi ato njohuri të cilat i keni, të kemi mundësi ti aplikojmë dhe ti zbatojmë brenda kohës në të cilën jemi duke jetuar. Kjo vlenë për Kur'anin edhe për hadithin. D.m.th. edhe ajetin kuranor të cilin do ta lexojmë të jemi në gjendje që ta bartim në kohën tonë që jemi duke jetuar. Hadithin që e dimë, ato 10 hadithe qe i dimë, ato të kemi mundësi që ti sqarojmë në atë mënyrë që auditori të ketë mundësi ti praktikojë në jetët e tyre. Faleminderit!
