Fjalimi i Dr. Husein Rizai në simpoziumin me temë “Diskursi teologjik bashkëkohor; Rasti shqiptar”
I Nderuari kryesuesi i bisedës, të respektuar kolegë, të nderuar të pranishëm. Çështja e gjuhës fetare, pasi që e ka objekt thurjen nëpërmjet fjalëve të idesë hyjnore, nuk është lehtë të kuptohet, gjithashtu kjo bëhet më i rëndë kur duhet t’ua bartim të tjerëve. Në realitet hadithi dhe sunneti e paraqesin diskursin teorik dhe zgjatjen praktike të idesë hyjnore të prezantuar në Kuranin Fisnik. Si pasojë e kësaj hadithi dhe sunneti kanë ndikuar në ndërtimin e një kulture si letrare ashtu edhe plastike në të gjithë vendet e banuara me muslimanë më vonë. Lirisht mund të themi se vetëm shekulli 19 dhe 20 në shoqëritë myslimane kanë ndikuar me vokabularin e vetë dhe në atë e ka shkrirë mënyrën e formulimit të ideve dhe kallëpet e nocioneve fetare islame. Unë sot do të përpiqem që në kuadër të vazhdueshmërisë historike të bëj një qasje për nevojën e pranisë së mendësisë gjuhësore të hadithit dhe sunnetit në hapësirën tonë shqiptare. Kjo për shkak se mendoj që diskursi teologjik shqiptarë është larguar tejmase prej mendësisë së bisedës së pejgamberit a.s..
Për të qenë më konciz në bisedë do ta lexojë tekstin të cilën e kam përgatitur enkas për këtë rast.
Duke filluar nga shekujt e parë të Islamit e deri në ditët e sotme, hadithit dhe sunetit i janë ngarkuar domethënie të ndryshme. Sunneti, duke u bazuar edhe në kuptimin gjuhësor, është përdorur më tepër për sjelljet dhe veprat e Pejgamberit (a.s.), ndërsa hadithi ka qenë më shumë një emërtim për përcjelljet gojore dhe të shkruara nga Pejgamberi (a.s.). Për pasojë, përcjelljet gojore të fjalëve dhe veprave të Pejgamberit (a.s.) janë emërtuar si hadith, ndërsa zbatimi i fjalëve dhe sjelljeve të tij është quajtur sunneh. Në bazë të kësaj, parimet themelore të kuptimit të hadithit dhe sunetit mund të diskutohen në kuadër të dy temave kryesore.
Tema si duhet të kuptohet dhe të komentohet suneti dhe hadithi ka qenë tema më e rëndësishme dhe më e diskutuar në historinë islame. Përpjekjet shkencore për kuptimin e hadithit dhe sunetit kanë vazhduar me metoda shkencore edhe nga studiuesit bashkëkohorë të hadithit dhe sunetit.
Parimi dhe themeli kryesor i një kuptimi të shëndoshë të hadithit është diskutimi i tij në kuadër të fesë, Zbulesës (vahjit), Kuranit, pejgamberllëkut dhe tërësisë së Sunetit. Hadithet janë tekste të dorës së parë dhe shumë të rëndësishëm në kuadër të teksteve themelore fetare që përbëjnë burimin e dijes në fenë islame. Ama, asnjë hadith nuk është një tekst i pavarur nga tekstet e tjera fetare. Si rrjedhojë, çdo hadith është pjesë e shkruar ose gojore e tërësisë së sjelljeve jetësore të Pejgamberit (a.s.). Suneti është rezultat i domosdoshëm i pejgamberllukut. Karakteristika dalluese e një pejgamberi nga njerëzit e tjerë është pranimi i Zbulesës nga Zoti. Kurani është libri i vetëm i shenjtë i Islamit. Në këtë mënyrë, për një kuptim të drejtë të hadithit është shumë e rëndësishme që ai të diskutohet së bashku me Kuranin. Në këtë aspekt, hadithet kanë relacione kuptimore me parimet themelore të Islamit, me kornizën e plotë të fesë, me Zbulesën, pejgamberllukun, parimet e përgjithshme të Sunetit, me botëkuptimin islam për Allahun, gjithësinë, qenësinë, dijen, etikën dhe njeriun. Për këtë, hadithet mund të kuptohen drejtë vetëm nëse analizohen në kuadër të kësaj tërësie fetare islame.
Një nga parimet që duhet pasur parasysh në kuptimin dhe vlerësimin e një hadithi është diskutimi i tij në bashkësi me Kuranin. Çështjet e shprehura në hadith, në fillim krahasohen me parimet e qarta të ajeteve kuranore, dhe hadithi merret parasysh në kuadër të kësaj tërësie. Padyshim që Muhamedi (a.s.), i zgjedhur nga Allahu (xh.sh.) si pejgamber, ka qenë personi që e ka kuptuar më mirë e më drejtë Kuranin. Si rrjedhojë, nuk mund të diskutohet për kundërshtim parimor midis Kuranit dhe hadithit. Imamu-l-a’dham, Ebu Hanifja, në këtë kontekst ka thënë: “Pejgamberi i Allahut nuk kundërshtohet me Librin e Allahut! Ai që kundërshton Librin e Allahut nuk mund të jetë pejgamber i Tij.”
Ideja për krahasimin e haditheve me Kuranin bazohet në praktikën e Pejgamberit (a.s.) dhe sahabëve të tij. Përcillet se një ditë, Ibn Abasi ka vajtur te Aishja (r.a.) dhe i ka transmetuar një hadith të Pejgamberit (a.s.), të cilin e kish dëgjuar nga Umeri (r.a.):“Allahu e dënon atë besimtar që ka vdekur nëse të afërmit e tij qajnë për të!” Ndërsa Aishja (r.a.) ka thënë: “الْقُرْآنُ حَسْبُكُمُ” “Kurani mjafton për ju!”, dhe e ka këshilluar që të konsultojë edhe njohuritë kuranore në lidhje me këtë çështje. Më pas, duke përcjellë parimin e përgjegjësisë individuale për fajin, ka lexuar ajetin: “Kushdo që bën një gjë, e ka për veten; dhe askush nuk ngarkohet me barrën e tjetrit…”, dhe ka theksuar se hadithi i mësipërm është përcjellë në trajtë të gabuar.
Kur thuhet që hadithet duhet të krahasohen me Kuranin, nuk do të thotë se çdo hadith duhet të ketë një ajet që të argumentohet me atë, por që hadithi të mos kundërshtohet me ajetet e qarta dhe me parimet themelore të Kuranit. Mirëpo krahasimi i haditheve me Kuranin dhe gjetja e ujdisë mes tyre është një çështje specifike që kërkon njohuri të thella teologjike. Pikërisht për këtë, krahasimi i haditheve me Kuranin është një punë që mund të bëhet nga ekspertët e fushës.
Nuk duhet të harrohet se hadithet, mund të kuptohen më drejtë vetëm nëse analizohen nën dritën e jetës dhe Sunetit të Pejgamberit (a.s.). Dëshmitarët e Sunetit të Pejgamberit (a.s.), sahabët, shpeshherë, gjatë vlerësimit të haditheve kanë vepruar në këtë mënyrë. Përcillet se Aishja (r.a.) ka ndërhyrë kur ka dëgjuar hadithin që është përcjellë nga Ebu Hurejre: “Gruaja, qeni dhe gomari e prishin namazin”, duke thënë: “Betohem në Allahun që unë kam ndenjur e shtrirë në shtrat para Pejgamberit (a.s.), ndërkohë që ai falej. Disa herë kisha nevojë të dilja jashtë, dhe kaloja pranë këmbëve të tij, si e si që të mos e shqetësoja.” Kështu pra, me këtë ka treguar se kjo përcjellje është në kundërshtim me Sunetin e Pejgamberit (a.s.).
Vazhdimësia historike e kuptimit të hadithit, gjithashtu, është një nga elementet lehtësuese të kuptimit të një hadithi. Kuptimi i një hadithi në kuadër të tërësisë islame mund të kuptohet edhe në trajtën e kuptimit të tekstit të hadithit nga ana e muslimanëve gjatë historisë. Për rrjedhojë, duke vlerësuar hadithet është e rëndësishme të konstatohet si është kuptuar hadithi në periudhën e Mekës, Medinës dhe në periudhat e mëpasme; si ka ndikuar ai në aktualitetin e muslimanëve; si është kthyer në praktikë për ta dhe çfarë ndikimi ka pasur në jetën e individëve dhe të shoqërisë. Për këtë shkak, në medhhebin Maliki, praktika e banorëve të Medinës (amel-i ehl-i medine) është pranuar si burimi i dispozitave juridike fetare. Ndërsa hanefinjtë, për dispozitat e tyre kanë marrë në konsideratë edhe traditën konstituive të Sunetit, e cila është bartur në shoqëritë islame gjatë historisë.
Përcjelljet e haditheve gjatë historisë kanë ndikuar në ndërtimin dhe formësimin e një numri të madh mendësish në vendet e ndryshme islame. Për shembull, hadithet në lidhje me pikturën kanë ndikuar dukshëm në konceptin e artit islam. Nga njëra anë është mundësuar paraqitja e degëve specifike të artit islam dhe ka ndikuar për pasurimin e formave universale artistike islame.
Feja islame ka parime të përgjithshme universale, të cilat janë të ndërtuara nëpërmjet deduktimeve racionale dhe argumenteve tradicionale. Hadithet duhet të kuptohen nën dritën e parimeve të përgjithshme, si tevhid-i, e drejta (hak), barazia, interesi publik, lehtësimi, zbatueshmëria, respekti ndaj njeriut etj.,të cilat, të bazuara në argumente racionale dhe tradicionale, formësojnë parimet besimore, praktike, etike dhe juridike të Islamit. Gjithashtu, në kuadër të qëllimeve të ligjit fetar, duhet të vlerësohet: shkaku i ekzistencës së jetës, qëllimi i krijimit të njeriut dhe urtësia e zbulimit të fesë. Duhet patur kujdes që hadithet të jenë në ujdi me parimet themelore të përgjithshme, të vendosura nga Ligjvënësi, si dhe me parimet e përgjithshme të interesit publik. Si rrjedhojë, një hadith i përcjellë nga Pejgamberi (a.s.) nuk mund të jetë në kundërshtim me këto parime të përgjithshme. Nëse konstatohet se ka ndonjë kundërshtim midis një hadithi dhe parimeve të përgjithshme, atëherë duhet të përdoren metodat e dijetarëve të hadithit, që janë përdorur për mënjanimin e kundërshtimeve në tekstet e hadithit, si, xhem’ dhe te’lif– “kompromisi”, terxhih – “preferenca”, nes’h “abrogimi”, tevakkuf “abstenimi” dhe terk “braktisja”. Kështu, parimet e sipërpërmendura paraqesin një dije të prerë kat’i, ndërsa lajmet e përcjella nga një person (haber-i vahid) janë dije hipotetike (dhanni). Nëse ka kundërshtim midis parimit të prerë dhe hipotetik, nuk ka dyshim se duhet t’i jepet përparësi asaj që është e prerë.
Një nga metodat e vlerësimit të teksteve të hadithit është edhe krahasimi i tyre me parimet e përgjithshme racionale, të qarta e të pranuara nga të gjithë. Gjithashtu, duhet të theksohet edhe fakti se hadithi i Pejgamberit (a.s.), në parim, nuk mund të kundërshtohet me parimet e përgjithshme e të qarta të arsyes. Si rrjedhojë, hadithet që bien në kundërti me arsyen janë vlerësuar si të refuzuar (merdud) ose të trilluar (mevdu’). Për shembull, Aishja (r.a.), pasi ka dëgjuar përcjelljen e Ebu Hurejrës, “Ai që lan një xhenaze le të pastrohet (gusl) edhe vetë. Ndërsa ai që e mban xhenazen, le të merr abdes”, ka thënë: “Mos vallë të vdekurit muslimanë janë të pistë!? Për shkakun se e ka mbajtur një copë dërrasë (tabuti) u dashka marrë abdes!?. Por, duke i vlerësuar hadithet sipas normave racionale, duhet të kemi parasysh disa çështje. Para së gjithash, këtu bëhet fjalë për mendjen e shëndoshë; domethënë, pa paragjykime, larg animit; një arsye që është e mbrojtur nga ndikimet e jashtme. Është e qartë se arsyet e njerëzve ndryshojnë nga njëra-tjetra, sepse njerëzit janë qenie shoqërore që ndikohen nga kushtet jashtë tyre. Pikërisht për këtë arsye, para se të vlerësohen logjikisht hadithet, duhet të analizohen të gjitha komentet e bëra në lidhje me hadithin në fjalë. Gjithashtu, ka edhe tema të cilat janë tej kufijve të arsyes, siç është rasti me përcjelljet në lidhje me çështjet e panjohurat (gajb) dhe hadithet jo shumë të qarta (muteshabih). Për pasojë, hadithe të kësaj natyre nuk duhet të vlerësohen vetëm në bazë të normave racionale.
Një nga parimet për kuptimin e drejtë të hadithit është edhe konstatimi i botës konceptuale të Pejgamberit (a.s.). Nëpër hadithe, krahas termave vlerësues, si, e mira dhe e keqja (hajr-sherr), sevapi dhe gjynahi (birr-ithm), e ndaluara dhe e lejuara (haram-halal), bamirësia dhe keqbërja (salah-fesad), e pranuara dhe e papranuara (ma’ruf-munker), e bukura dhe e shëmtuara (tajjib-habith), mirësia dhe ligësia (hasene-sejjie),shpesh herë janë përdorur edhe terma deskriptivë, si mosbesimi (kufr), idhujtari (shirk), përudhja (hidajeh), humbje (dalaleh), besimi (iman), praktika fetare (islam), bamirësia (ihsan). Tre konceptet e fundit në hadithin e njohur si hadithi i Xhibrilit, janë përkufizuar nga vetë Pejgamberi (a.s.). Konstatimi i kuptimit të këtyre tre koncepteve nëpërmjet një analize të thuktë gjuhësore, është shumë i rëndësishëm për të kuptuar botëkuptimin fetar dhe botëror të Pejgamberit (a.s.).
Përderisa Pejgamberi (a.s.) i thërriste njerëzit në fenë islame, ka shfrytëzuar të gjitha karakteristikat e gjuhës arabe. Për t’i sqaruar sa më qartë dhe sa më zakonshëm të vërtetat themelore të Islamit, Pejgamberi (a.s.) është përpjekur që të flasë në mënyrë të drejtpërdrejtë, mirëpo herë pas here ka shfrytëzuar edhe trajtat letrare, si: përngjasimin, metaforën, simbolikën, metoniminë etj. Biseda e tij, për të qenë më e qartë, disa herë është paraqitur me peizazhe të gjalla, e herë të tjera, si në çdo gjuhë tjetër, ka përcjellë tregime dhe rrëfime simbolike. Dihet se në të gjitha gjuhët, konceptet abstrakte shpjegohen nëpërmjet konkretizimit të tyre. Konkretizimi është një përcjellje frazeologjike që shërben për forcimin e fuqisë sqaruese. Ky veprim përbën sqarim të koncepteve abstrakte dhe mendimeve e ndjenjave që janë të vështira për t’u rrokur me anë të koncepteve konkrete. Pejgamberi (a.s.) i ka përdorur këto metoda për shpjegimin e atyre të vërtetave abstrakte që janë jashtë mundësive tonë njohëse.
Stilin dhe mënyrën e bisedës së Pejgamberit (a.s.) mund ta ndajmë në dy kategori:
a) Biseda e drejtpërdrejtë– Kjo që më së shumti është e pranishme te urdhrat dhe ndalesat e qarta; te lajmet didaktike në lidhje me të kaluarën, të tashmen dhe të ardhmen; te ligjëratat e tij; te korrespodenca dhe këshillat e tij (a.s.). Premisat urdhër dhënëse janë shprehur më shumë nëpërmjet kësaj trajte të bisedës: “Islami është i ndërtuar mbi pesë shtylla…” Kërkimi i dijes është obligim për çdo musliman dhe muslimane.” “Besimtari është vëllai i besimtarit.”
b) biseda e tërthortë– është një trajtë e bisedës nëpërmjet të cilës çështjet e vështira për t’u kapur janë sqaruar me anë të figurave letrare. Përshkrimet letrare, përngjasimet, simbolikat, metaforat, metonimitë, alegoritë dhe tregimet janë shembujt kryesorë të bisedës së tërthortë.
Trajtat kryesore të bisedës së tërthortë janë shëmbëllimi, metafora dhe simbolika. E vërteta është kuptimi i një fjale në gjuhë. Ndërsa me simbolikë kuptojmë përdorimin e një fjale tjetër për shpjegimin e një gjendjeje si pasojë e një pengese të caktuar për shprehjen e saj përmes bisedës së drejtpërdrejtë. Domethënia gjuhësore e simbolikës (mexhaz) është “kalimi”. Ka marrë këtë kuptim për shkakun se me anë të saj kalohet prej një kuptimi drejt një tjetri. Ndërsa metonimia (kinajeh) përdoret për të shprehur domethënien reale dhe simbolike të një fjale. Më tepër përfaqëson gjuhën imagjinare (temsil).
Metodat e sipërpërmendura të analizës së bisedës së pejgamberit a.s. janë të rëndësishme dhe konsiderohen si modele për të gjitha kohërat dhe hapësirat. Pikërisht për këtë të gjitha të sipërpëmrndurat si, komentimi i hadithit duke u bazuar në kuranin, marrja parasysh e konstatimeve logjike në lidhje me montimin e hadithit, problemet lokale në kuptimin dhe përcjelljen e haditheve, vazhdimësia historike e kuptimit të haditht, janë të rëndësishme edhe për nënqiellin tonë shqiptarë. Si pasojë duke marrë parasysh edhe kontekstin e vendzënies tonë në të dy anët e lumit nuk kemi të drejtë që qasjet të cilët janë jashtë këtyre kornizave të pejgamberit a.s. ti konsiderojmë si kallpe të ngurta dhe të përpiqemi që mendësinë tonë ta formsojmë sipas tyre. Por në kuadër të tyre duhet ta edukojmë veten dhe diskursin tonë për të pasur sukses në bartjen reale të fjalës së pejgamberit dhe diskursit fetarë islam ndër shqiptarët dhe më gjerë.
Ju falemderit për vëmendjen tuaj.