SUREJA TEKATHUR
Sonte do të vazhdojmë ti themi edhe disa fjalë në lidhje me suren Tekathur. Pak më parë isha duke e lexuar një tefsir të Kur’anit pak më bashkëkohorë, libra të cilat janë të shkruar posaçërisht për komentimin e ajeteve të Kur’anit, janë të disa llojeve, ka edhe tefsire bashkëkohore, dhe shikova se çka shkruan për suren Tekathur një dijetar me emrin Sulejman Atesh. Ai thotë që sureja Tekathur sikur ka zbritur për nevojat e njeriut bashkëkohorë, sikur njeriu bashkëkohorë në mënyrë direkte është i adresuari kësaj sureje. Ne herët e kaluara e diskutuam çështjen se sureja flet për filozofinë e konsumit, filozofinë e cila ka dëshirë vetëm ta shtojë pasurinë ose ti shtojë elementet që kanë të bëjnë me jetën e tij në këtë botë, prandaj është sure shumë e rëndësishme për ne. Pjesa e parë e sures është e tillë, ndërsa në pjesën e dytë Allahu xh.sh. menjëherë kalon në sqarimin se si kemi mundësi që të shpëtojmë prej këtij elementi, këtij kaosi që në brendi e ngërthen konsumin. Të tilla janë ajetet e Kur’anit. Mënyra e bisedës së Allahut xh.sh. asnjëherë nuk lejon që të analizojë çështjen, të flas për një element të caktuar dhe pastaj mos të jep zgjidhjen se si duhet të dalim prej kësaj. Këtu dallohet, religjioni, hidajeti, feja, dini prej filozofisë. Feja gjithnjë të vërtetën e sjell para njeriut dhe i thotë kjo është rruga e cila duhet të ndiqet. Feja dallon edhe prej shkencës, feja kryesisht i prezenton, i shtron rrugët, ndoshta materialin e kanë të njëjtë, materialin me të cilën shtrohet rruga, mirëpo filozofia, shkenca nuk e shtron rrugën. Feja gjithnjë e shtron rrugën dhe na tregon se në cilën mënyrë duhet të ecim. Për ta shtruar rrugën nuk është e mjaftueshme të bëni analizë dhe sintezë të gjërave, të bëni indukcion dhe dedukcion të gjërave, ti përdorni metodat për të ardhur deri te një e vërtetë, por ka nevojë që pasi që ta konstatoni një të vërtetë atëherë ta tregoni mënyrën se si ka mundësi të ecet në këtë të vërtetë. Ne muslimanët momentalisht në botë, njërin prej problemeve esenciale që e kemi është që krahas konstatimeve që i bëjmë në lidhje me çështjet e jetës, me çështjet e fesë, shumë rrallë kemi mundësi që ta shtrojmë rrugën dhe të iu tregojmë të tjerëve se si ka mundësi të ecet në të. Në realitet Kur’ani në metodologjinë e vetë e ka shumë prezente dhe shumë të theksuar këtë qasje ndaj të së vërtetës dhe ndaj hakikatit. Për shak se qëllimi i shkencës, qëllimi i artit, qëllimi i filozofisë, asnjëherë nuk është vetëm analiza e çështjes, por në të njejtën kohë është që konkluzat të cilat janë marrur prej çështjeve të caktuara të jenë edhe rrugë në bazë të cilave duhet të ecim drejt hakikatit, në këtë rast drejt Allahut xh.sh.
Prandaj edhe në ajetin e tretë dhe të katërt Allahu xh.sh. thotë kel-la seufe ta’lemun, do të thotë ju do ta dini me praktikën, përvojën tuaj jetësore do ta shihni që tubimi i pasurisë dhe tubimi vetëm i të mirave të cilat do të ngelin brenda kësaj bote, juve nuk do t’ju çojnë askund. Nuk e di a ua kam përmendur, disa herë e kam konsultuar një dijetar rus që ka jetuar në gjysmën e parë të shekullit të XX në perendim, ka ikur prej komunistëve të rusisë, Gjurxhiev e ka emrin. Njihet në botë si njëri prej personave i cili është marrur pak më tepër me çështjet parapsikologjike, mirëpo Gjurxhievi është një ashik, një njeri i dashuruar në Muhjuddin ibn Arabiun. Ai i ndanë njerëzit në tri grupe, edhe në ligjërata që i mbanë, thotë ata që më dëgjojnë mua, për veten është krenarë dhe flet me shumë vetëbesim, ndahen tri grupe. Grupi i parë janë ekzoterikët, ata që e shikojnë vetëm dimensionin e jashtëm të fjalëve të mia, vetëm që dëgjojnë dhe shkojnë. Grupi i dytë janë analitikët, ata të cilët prej fjalëve të mia krijojnë një teori se si ka mundësi të mendohet, dhe i treti janë ezoterikët, që fjalët e mia përveç teorisë i bartin në jetën e tyre. Pra, të gjithë besimtarët Kur’anin duhet ta pranojnë me këtë element, elementin e ezoterizmit, ta them me terminologjinë e Gjurxhievit, ezoterizmit, bartjes së teorisë së shprehur në Kur’an në brendinë e tyre. Prandaj Allahu xh.sh. herën e parë thotë el hakumu’t- tekathur, kjo është për ekzoterikën, që secili prej nesh e konstaton që njerëzit në masë të madhe vrapojnë pas pasurive të kësaj bote, ky është një konstatim të cilin mund ta bën çdo njeri i cili ka mendje të shëndoshë. Anlitikët janë njerëzit të cilët kel-la seufe ta’lemun, po nuk është ashtu, të gjithë ju do ta shihni që kjo nuk është kështu. Nëse pak mendojmë për jetën në përgjithësi, atëherë të gjithë ne e konstatojmë se kjo mënyrë e jetës nuk është e mirë. E pse e veprojmë kështu? Për shkak se lakmitë, shqisat, ndjenja, emocionimi, ekzaltimi i njeriut në atë që ia jep pasuria është më e madhe se mendja dhe arsyeja e tij. Arsya dhe mendja e tij nuk mund ti japin ndjeshmëri, ekzaltim njeriut, ka mundësi ta bëjë të mençur, mirëpo nuk ka mundësi ta ekzaltojë, ta e mocionojë. Shpeshherë kur kalojnë vitet shumë më vështirë e kanë njerëzit të martohen, kur i bëjnë 25, 26 atëherë fillojnë ta kuptojnë martesën si racionalitet, me arsyeshmëri, dhe kanë shumë vështirësi të martohen, por ai 17 vjeçari martohet menjëherë, sa që ka një fjalë e njohur ku thuhet: “Ta kërkosh dashurinë me logjikë është njësoj e pakuptimt sikur ta kërkosh diellin me qiri. Për atë arsyeja nuk ka mundësi që ti kundërvihet lakmisë asnjëherë. P.sh. paramendoni një person i cili është 30 vjeçar, ka pasuri, ka pozitë, i ka të gjitha të mirat e kësaj bote, e nëse nuk ka ndonjë element që i del përpara, ai përpiqet që ti përdorë të gjitha mjetet e tij për ta arritur kënaqësinë e tij fizike. Pse, çka do ta pengojë? Te ne, posaçërisht në filozofinë islame, por më vonë edhe disa prej teologëve e kanë përdorur, ky është mendimi i Ibn Sina’së, por më vonë e ka përdorur në veprat e veta edhe Said Nursiu, thotë që fuqitë, energjitë brenda njeriut ndahen në tri grupe, njeriu ka tri lloje të energjisë. Një është kuvvet aklijje, energjia e tij e arsyes, energjia racionale e njeriut, e dyta është kuvett shehevijje, energjia e tij epshore, pasionale, dhe e treta është kuvett gadabijje, energjia e tij e hidhërimit, e mllefit. Edhe ibn Sina e thotë, por më vonë edhe dijetarët e tjerë, që këtyre tri energjive ka mundësi të ju del përpara vetëm shpallja, çdo gjë tjetër që ne do t’ua çesim përpara, këto do ta ngadhnjejnë. Për shembull fuqia racionale e njeriut, energjia racionale e njeriut shpesh herë e çon që ta mohojë Zotin dhe egon ta vendosë në vend të Tij Nëse tërë ekzistencën përpiqet që ta fut në racion e tij dhe në logjikën e tij, atëherë arrin deri te konstatimi, p.sh. si ka ardhur te konstatimi edhe Kanti, Kanti është njëri prej agnostikëve i cili thotë që nëpërmjet të arsyses së pastër nuk kemi mundësi ta njohim Zotin, prandaj edhe nuk merremi me te. Ose si ka thëne edhe Faraoni, ta lëmë Kantin, Faraoni iu ka thënë njerëzve, unë jam zoti i juaj më i lartë, në të vërtetë ka thënë unë jam rabbi juaj më i lartë. Fjala rabb e ka kuptimin e qenies i cili i mbanë të tjerët me bukë, edhe vërtet Faraoni ka qenë bujar, vërtet iu ka dhënë të hanë e të pinë njerëzve, fukarave, nuk ka lënë njeri që të ngelë pa ngrënë. Pra ka përdorur rangun më të ulët të konkluzës filozofike të krahasimit që edhe sot përdoret shumë të muslimanët. Kur të vendosni në bazë të krahasimit, komparacionit, ta dini që keni vendosur në mënyrën më të ulët, p.sh. ai e bën, pse mos ta bëj edhe unë, nuk vendoset ashtu. Kjo mënyrë e të menduarit është mënyrë e proletariatit, edhe te ne komunistët kanë menduar në këtë mënyrë, d.m.th. proletariati ka menduar në këtë mënyrë. Për aët fuqisë mendore ka mundësi ti del përballë vetëm Zoti, vetëm feja, atëherë kur i del përballë feja atëherë atë e udhëzon dhe ia nënshtron Zotit, përndryshe del prej vetes. Elementin e dytë, fuqinë epshore të njeriut ka mundësi ta pengojë vetëm Allahu xh.sh. Kjo nuk ka të bëjë vetëm me epshet ashtu si ne e kuptojmë, avantura apo amoralitet, kjo ka të bëjë p.sh. për njëperson që luan bixhoz, atë kur e pyetni për kënaqësinë më të madhe në botë, ai thotë ti hedh zarët, atij po ti ipet gjëja më e bukur në botë, ai refuzon, hudhjen e zarave e ka kënaqësinë më të madhe, d.m.th. nuk është epshi vetëm ajo si ne e kemi konceptuar, pra elementin e thjesht të epshit, por shumë gjëra që janë anomali të jetës shoqërore futen këtu. Elementi i tretë është fuqia e hidhërimit, p.sh. çka ka mundësi ta pengojë njeriun atëherë kur është i hidhëruar, kur ka dalur prej vetes. Kemi pasur disa raste, posaçërisht te njerëzit të cilët ose nuk kanë fe ose feja është shndërruar në element për mirëqenien e tyre në këtë botë, p.sh. kemi pasur rastin e serbëve, kemi rastin e hebrenjëve, të cilët janë në gjendje në mënyrë çnjerëzore të vrasin njerët. Edhe ky njeri i cili ka arsye, pra cila arsye ka mundësi atij t’ia të ia lejojë që të vras njerëzit në masë të madhe, të bëjë gjenocid, dhe atë vetëm ta kënaq vetveten. Për atë Allahu xh.sh. këtu thotë kel-la seufe ta’llemun, gjithsesi se ju do ta merrni vesh, do ta dini këtë, d.m.th. do të vijë koha kur ju do të ballafaqoheni me ralitetin e kësaj. Mirëpo elementi që ka mundësi ta ndërpres këtë është një element tjetër. Pjesa e fundit e sures në realitet e diskuton këtë element që ka mundësi ta ndërprejë të mos bëhet kjo, sepse ka mundësi ta dini mirëpo prap ta bëni. Për sehmbull ne të gjithë që e pijmë duhanin, në secilën pako të cigareve shkruan që duhani vret, shkakton kancerin e të tjera, por ne prap e pijmë, ne e dijmë dëmin e tij por prap e pijmë. Pra dituria për diçka nuk mjafton që mos ta bëni atë punë ose ta bëni atë, edhe për fenë është e njejta gjë. Ose po e marrim edhe një shembull tjetër, unë i di rregullat e futbollit shumë mirë, por unë nuk jam futbollist, përdrisa unë nuk luaj futboll, ato rregulla që i di unë nuk më bëjnë futbollist, edhe feja është kështu. Pra rregullat mund ti dijmë shumë mirë, por këto neve nuk na largojnë prej gjërave të liga. Për atë praktika e sahabëve të Pejgamberit s.a.v.s. që është shumë e rëndësishme, Pejgamberi a.s. thotë : prej jush kërkojë që ta ndiqni traditën time, sunnetin tim, mënyrën e veprimtarisë time dhe mënyrën e veprimtarisë së as’habëve të mi. As’habët e kishin një traditë të cilën shumica prej jush e kanë dëgjuar, por ne e kemi dëgjuar dhe ka mbetur në vesh, ne duhet ta praktikojmë atë. Kanë shkuar te Pejgamberi a.s. dhe Pejgamberi a.s. ju ka thënë që sot na kanë zbritur prej Allahut xh.sh. disa ajete, dhe kur ua ka lexuar Pejgamberi a.s., kur ka arritur te ajeti i tretë apo i katërt, sahabetë kanë thënë, ja Resulallah, a bën që ne këto të shkojmë ti praktikojmë në jetë e pastaj të vijmë e ti marrim tjerat. Feja është dituri praktike, filozofi praktike, për atë ato gjëra të cilat i mësojmë, ato duhet gjithsesi ti bartim në të gjitha segmentet e jetës, atëherë ka mundësi që ti përballemi lakmisë dhe nefsit.
Allahu xh.sh.. në vazhdim thotë kel-la leu ta’lemune ilmel jekin leterevunne’l xhehim, thotë, po ju do ta dini, mirëpo sikur ta kishit ditur me diturinë bindëse, atëherë para syve do të ju dilte xhehnemi. Pra, ajo dituri që përmendet para këtij ajeti, nuk është ajo dituri me të cilën kemi mundësi ta shohim xhehennemin. Kjo është edhe e kundërta, sikur ta kishit ditur me diturinë e vërtetë atëherë para syve do të ju dilshin edhe begatitë e xhenetit. Në suren Rrahman Allahu xh.sh. thotë, ve limen hafe mekame rabbihi xhennetan, ne e kemi përkthyer kush ka frikë prej Allahut xh.sh., prej mekamit të Zotit, i ka dy xhenete. Edeh pse fakiri nuk jam i mendimit që ka të bëjë me frikën të cilën ne e kuptojmë si frikë prej ujkut, prej ariut, por ka të bëjë me dronë, ka të bëjë me kujdesin, ka të bëjë me respektin, ka të bëjë me itaatin, për atë edhe thotë mekame rabbihi, do të thotë prej pozitës së hyjnitetit të Zotit, për atë ka dy xhenete, njëri prej këtyre dy xheneteve gjithsesi se është përjetimi i atij xhenetit në këtë botë. Përjetimi edhe i xhennetit edhe i xhehennemit brenda elementeve të kësaj bote.
Si është kjo dituria bindëse, cila është kjo dituria bindëse për të cilën Allahu xh.sh. thotë se, sikur ta kishit ditur këtë çështje se sa e rrezikshme është të jipeni pas gjërave të kësaj bote, është e njejtë sikur ta shihni xhehnemin para vetes, sikur ta shihni zjarrin para vetes e të hudheni në zjarr. Cila është kjo dituri bindëse? Ku është dallimi i kësaj diturie bindëse prej asaj diturie tjetër? Kryesisht kohëve të fundit ne në periudhën në të cilën jemi duke jetuar si dituri i konstatojmë vetëm konkluzat të cilat i marrim prej dëshmive shqisore dhe analizave e sintezave të cilat arrihen në bazë të informatave që i kemi marrur prej shqisave. Mirëpo e dijmë se ka edhe disa elemente që ne realisht nuk kemi mundësi ti përkapim me shqisa e as me arsyen tonë. Nuk e kam fjalën për Zotin, për melekët, për gajbin, po për shumë elemente të kësaj bote. Secili prej nesh duhet ta parashtrojë një pyetje vetes. Kur na vdes dikush, cila është mënyra më efektive për ta shprehur dhimbjen tonë? Është loti. Do të thotë loti vlenë më shumë se të gjitha filozofitë tjera që do të kemi mundësi ti themi në lidhje me atë rast. Loti është produkt i bindjes, loti është produkt i dashurisë, loti është produkt i dëshprimit që e kemi humbur një të afërm tonin. Ky është ai element që i tejkalon edhe shqisat edhe arsyen. Pse të qajmë dhe të na dhimbset një njeri që ka vdekur, nga aspekti i shqisave dhe arsyes. Sipas logjikës ky njeri e ka jetuar jetën e tij, ka ardhur koha që të vdesë dhe ka vdekur. Nga aspekti i arsyes është normale, të gjithë e dijmë se edhe ne do të vdesim dhe e kemi ditur që edhe ai do të vdes. Nga aspekti i arsyes është e pakuptimtë të dëshprohemi kur humbim diçka që e dijmë që do ta humbim. Pra këtu ka një element tjetër. Ihjau ulumi’d- din e Imam Gazaliut është një prej veprave më të rëndësishme të historisë së mendimit islam, se kemi përkthyer ende në shqip, inshallah del ndonjë trim edhe e përkthen, se është një vepër shumë e mirë, boshnjakisht është e përkthyer, vepra e ka emirn Ringjallja e shkencave fetare. Aty Imam Gazaliu thotë për dëshminë shqisore që ka një kufi, dhe thotë p.sh. nëse jeni brenda një dhome dhe nuk keni kujtesë, atëherë për ju ekziston vetëm ajo dhomë, për shkak se keni mundësi ta prekni, ta dëgjoni, ta shihni, ta nuhatni vetëm atë dhomë. Nëse nuk keni kujtesë dhe nuk i keni të regjistruara gjërat tjera, nuk dini tjetër pos asaj dhome, por edhe kujtesa i ka të regjistruara ato gjëra të cilat ju nëpërmjet të dëshmive ia keni dhënë si informata, por ju prap jeni të bindur se ka edhe disa gjëra që nuk jeni të informuar për to, dhe aty i mbyllet perdja e dëshmive shqisore, dhe në të njëjtën mënyrë i mbyllet edhe perdja e dëshmive logjike, e aty depërton dituria bindëse e cila konstaton nëpërmjet të lajmit që na e sjell Pejgamberi s.a.v.s. Lajmin të cilin na e sjell Pejgamberi a.s. neve na e mundëson diturinë e cila është bindëse, diturinë e cila ka mundësi që të përjetohet.
Në letërsinë tonë, posaçërisht në letërsinë e tesavufit kjo çështje është dikutuar shumë në lidhje me jekinin, me bindjen, dhe sufitë e mëdhenj kryesisht dituritë i kanë ndarë në tri kategori. Kategoria e parë është ilme’l- jekin, që nga aspekti teorik, shkencor jemi të bindur se ato janë të tilla ose nga aspekti i diturisë, pa marrë parasysh, ka mundësi të jetë teorike shkencore, ka mundësi të lajmërohet nëpërmjet të shpalljes. Për shembull ne të gjithë e dijmë, jemi të bindur si besimtarë që xhenneti dhe xhehennemi ekzistojnë. Kategoria e dytë e diturisë është ajne’l- jekin, është bindja vizuale, që ti të jesh i bindur pasi që ta shohësh diçka. Kryesisht kjo në librat islame, pa marrë parasysh tefsiret apo librat e tesavufit, përmendet si dituri të cilën e kanë melekët, që ata i shohin disa gjëra të cilat ne nuk i shohim, ose p.sh. dituria që e ka pasur Pejgamberi a.s. kur ka shkuar në miraxh. Ai bindshëm e ka ditur ekzistencën e pranisë hyjnore, të metafizikës, të gajbit, mirëpo kur ka shkuar në miraxh edhe i ka parë. Dhe kategoria e tretë është hakka’l- jekin, është bindja reale që ju ta përjetoni në brendinë tuaj edhe atë që e dini edhe atë që e shihni.
Çka ka të bëjë kjo me neve, ku na lidh neve kjo punë? Besimi në përgjithësi prej nesh kërkon bindjen. Për tu bindur në lidhje me besimin ne kemi dy rrugë. Rruga e parë është ta ndjekim rrugën e cila na çon deri te bindja, kjo ka mundësi të jetë shkenca, ka mundësi të jetë Kur’ani, ka mundësi të jetë hadithi i Pejgamberi s.a.v.s, ka mundësi të jetë këshilla e një të afërmi tonë e kështu me radhë, të gjitha këto kanë mundësi të na çojnë te pika që të besojmë në Allahun xh.sh. Mirëpo besimi dhe bindja fillon prej këtij momenti kur mbërrijmë këtu, atëherë kur mbërrijmë te Allahu xh.sh. atëherë fillon bindja dhe jetën tonë pas kësaj e jetojmë në bazë të kësaj bindjeje. lme’l jekin ka të bëjë me Zotin vetëm atëherë kur ne atë që e dijmë përpiqemi që ta jetojmë. Kësaj në filozofi i themi të ecin paralelisht epistomlogjia dhe ontologjia, paralelisht të ecë qenia jonë dhe dituria jonë. Këtë e kanë bërë as’habët e Pejgamberit a.s. kur kanë thënë na jep aq sa mund ta bëjmë, dhe atë e kanë marrur dhe e kanë bartur në jetën e tyre. Kjo dituri, kjo informatë në lidhje me fenë, neve na e mundëson bindjen për ato gjëra të cilat i jetojmë. Përderisa nuk i jetojmë ato gjëra të cilat i dijmë ne nuk kemi mundësi që të jemi të bindur për ato. Ky është elementi bazë, ne nuk mund të bindemi për Zotin përderisa nuk e falim namazin.
P.sh. kohëve të fundit ju i keni parë, ka një mënyrë protestante e sqarimit të fesë , që edhe ne hoxhallarët këtë e kemi marrë dhe e kemi bartur në xhami. Qyrsitë tona më tepër më tepër i përngjajnë katedrave të fizikës e matematikës, disa herë pa informata të qarta për atë, por janë shëndrruar në katedra të cilat më së paku mund të flasin për shpirtërinë, kryesisht për atë që është rrugë për të shkuar deri te shpirtëria. Posaçërisht kohëve të fundit këto librat me dizajn të bukur të Harun Jahjasë, të cilat neve na sjellin deri te momenti që ekziston Zoti, mirëpo kjo nuk është e mjaftueshme. Për botkuptimin protestant krishter është e mjaftueshme, në momentin kur e përjetoni ju shkëndinë, po ekziston diçka, atëherë jeni kreacionist, nuk jeni besimtarë, atëherë konstatoni se nuk jeni evulucionist, d.m.th. nuk besoni se kjo ka ndodhur rastësisht njëra pas tjetrës , por konstatoni që neve na ka krijuar një Krijues dhe jeni kreacionist e jo besimtarë. Për të qenë besimtarë duhet që pasi të ndizet kjo shkëndijë, të na bëjë dritë, d.m.th. në bazë të kësaj shkëndije të jetojmë edhe jetën tonë, ta falim namazin, ta japim zeqatin, ta agjërojmë Ramazanin, tu bëjmë mirë tjerëve, të sillemi mirë me njerëzit, dhe në këtë rast kjo dituri, bindje, dita ditës do të shtohet edhe më tepër. Ky elementi i dytë që dituria të shndërrohet në bindje nuk ka mundësi të bëhet vet. Sa do që të ju thotë dikush që këtë mund ta bëni vet, jeni të arsyeshëm, kjo është e pamundur të bëhet vet. Ashabët e Pejgamberit s.a.v.s. këtë e kanë bërë në prezencën e Pejgamberit s.a.v.s., ai ka qenë aty, këta e kanë marrur, e kanë praktikuar, kanë parë që nuk ecën, kanë shkuar e kanë pyetur, ja Resulallah si ta bëjë këtë ose atë. Për shembull ka ardhur një beduin te Pejgamberi s.a.v.s. dhe i ka thënë, ja Resulallah, çka duhet të bëjë që të hy në xhennet? Pejgamberi a.s. i ka thënë, ti të e falësh namazin, të japësh zeqatin dhe ti vizitosh të afërmit. Beduini i ka thënë, vetëm kaq,, të betohem në Zotin, këto që mi the, me përpikshmëri do ti bëjë, dhe pastaj ka shkuar. Pejgamberi a.s. u ka thënë sahabëve, a e shihni këtë njeri, nëse e mbanë fjalën që e dha ai do të jetë prej banorëve të xhennetit. Dy, tri elemente të fesë i ka përmendur, dy që janë bazike të praktikës fetare, namazin dhe zeqatin, dhe një që është prej veprave të mira, të virtytshme fetare, vizitën e të afërmve. Mirëpo Pejgamberi a.s. e ka njohur karakterin e personit, në bazë të karakterit që e ka pasur personi, e ka ditur që ato praktika që do t’ia jap si këshillë atij do t’ia mundësojnë që më pas ti praktikojë edhe tjerat. Ky është elementi i kontaktit të pandërprerë ndërmjet as’habëve dhe Pejgamberit s.a.v.s., ky është shembull edhe për ne. Gjithsesi na nevojitet një person me të cilin duhet të këshillohemi për fe, këtë duhet ta dini. Po edhe për shkencën vlen e njejta gjë, asnjë shkencëtar, asnjë dijetar, asnjë profesor, asnjë student i mirë, asnjë doktor, nuk ka mundësi të bëhet i mirë nëse nuk ka një lidhje, një dritare të hapur drejt botës shkencore, nëpërmjet të cilit do ti marrë informatat e caktuara në lidhje me çështjen. Nëse në shkencë gjërat nuk bëhen vetë, atëherë si ka mundësi të jetë për fenë, posaçërisht që në fe nevojitet dituri bindëse.
Ilme’l jekin, për ne besimtarët, për ne njerëzit është dituria e cila bartet në karakter, dituria e cila e rregullon karakterin e njeriut. Vetëm njeriu me karakter të pastër i përkushtohet si duhet Zotit. Njeriu i cili nuk e ka të ndërtuar karakterin e vet, nuk e ka të pastruar karakterin, unin, egon e vet, ai nuk i përkushtohet si duhet Allahut xh.sh., ai përherë ndërmjet tij dhe Zotit e ka egon e tij. Përderisa nuk e hjek këtë, thotë një poet i yni, ti përderisa nuk hiqesh prej mesit, ta dish që në mes nuk është Krijuesi, patjetër duhet ti të hiqesh njëherë që të mbetesh në mënyrë direkte me Krijuesin, me Allahun xh.sh.
Stadiumi i dytë apo kategoria e dytë ishte ajne’l- jekin, që ti vizuelisht ta shohësh xhehennemin. Ne këtë e shohim disa herë në jetë, por nuk jemi të vetdishëm. Përherë këto gjëra i komentojmë si rastësi. Edhe këtë fjaën rastësi, ju lutem mos ta përdorim. Nuk ka në jetë, asgjë nuk është e rastësishme. Ne në fenë islame nuk e përdorim as kështu, e pashë filanin rastësisht. Kryesisht në vokabularin fetarë thuhet, deshti Zoti ta shoh atë. Kjo është tevafuk, nuk është tesaduf, d.m.th. nuk është rastësi, por themi që deshti Zoti dhe e pashë filanin. Për atë elementi i gjërave të cilat na ndodhin, edhe i gëzimeve, hareve, edhe i shpërblimeve të cilat na i jep Allahu xh.sh. , edhe i ndëshkimeve brenda kësaj bote, neve na çojnë që disa herë ta përjetojmë xhehennemin, por edhe disa herë xhennetin. Sikletet të cilat i kemi që ndonjëherë na çojnë deri në delirium, janë një lloj i përjetimit të xhehenemit te ne, për shkak të veprave të cilat nuk janë në ujdi me të njerëzishmen, se Zoti nuk ka nevojë për veprat tona, mos e harroni këtë. Nuk duhet ta komentojmë në këtë mënyrë, se ne nuk vepruam si duhet dhe Zoti na denoi, jo nuk ka të bëjë me këtë. Por ka të bëjë me atë se kemi vepruar në kundërshtim me dimensionin e njerëzishëm tonin, për atë edhe jemi ballafaquar me një kundërvlerë të asaj, ose nga aspekti i mirë, kemi vepruar si duhet dhe përballë e kemi pasur një kënaqësi të caktuar. Këto janë ta shohësh xhenetin me sy, ta shohësh xhehnemin me sy, kësaj i thuhet ajne’l- jekin. Këtë element ne disa herë e përjetojmë edhe nëpërmjet të ëndrrave. Posaçërisht njerëzit të cilët kanë dëshirë që fenë ta jetojnë me bindje, Allahu xh.sh. atyre iu jep disa informata edhe nëpërmjet të ëndrrave. Pejgamberi s.a.v.s. thotë, ëndrra është një e katërdhjeta e pejgamberllëkut. Për atë njerëzit të cilët janë të drejtuar drejt shpirtit, Allahu xh.sh. disa herë i lajmëron ata nëpërmjet të shenjave që i shohin në ëndërr. Jo gjithëherë ëndrrat janë të kota, ta dini. Në raste të caktuara ëndrrat duan që t’ua tërheqin vëmendjen për diçka. Për atë edhe ato janë të rëndësishme për bindjen vizuale të njeriut. Atë e shihni edhe vet, pra pas një periudhe të caktuar ëndrra fillon të bëhet një pjesë e realitetit në jetën tuaj.
Dhe elementi i tretë është hakka’l- jekin, është bindja reale. Me bindje reale ne nënkuptojmë që të shkrihemi plotësisht në qenien e Allahut xh.sh. Kjo është një gjendje shumë e lezetshme,dhashtë Zoti të na e mundëson që ta përjetojmë edhe ne në këtë botë. Është gjendje kur njeriu nuk e ndjenë shumë ekzistencën e vet, nuk ka shumë dro për ekzistencën e vet, nuk i intereson shumë qenësia e tij, por qenësinë e tij e ka të shkrirë plotësisht në Allahun xh.sh. Këtë kemi mundësi ta përjetojmë edhe në disa raste ne e përjetojmë këtë, posaçërisht kur e kemi pa çare, kur patjetër e kemi të mbështetemi në Zotin, kur është duke ra aeroplani, atëherë ne e përjetojmë bindjen reale, atëherë themi ja Rabi vetëm Ti je. Paramendoni këtë ta përjetoni pa ndërprerë, që të thoni Ti je ja Rabbi s’ka tjetër kush. Edhe atëherë ta dini se ju del gjumi, s’është duke ra aeroplani, në atë moment që thoni Ti je ja Rabb, atëherë ju del gjumi, e shihini që është ëndërr, atëherë ktheheni në realitet edhe mundoheni realitetin ta jetoni ashtu si është në të vërtetë.
Faleminderit!