Njohja e religjioneve dhe e mendimeve dhe ideve të prezantuara në historinë e tyre janë nevojë e kulturës bashkëkohore. Në kuptim të nomenit/termit, njeriu nuk mund të njihet pa e njohur brendësinë e tij. E njëjta ndodh edhe me hulumtimin fenomenologjik të antropologjisë kulturore të njerëzimit, që është e pamundur pa studimin e religjionit si dukuri shoqërore.
Religjionet, e në këtë rast, islami, nuk burojnë vetëm nga besimi dhe morali, por përkundrazi ato janë të lidhura thellë me artin, me letërsinë, e bile edhe me organizimin e jetës shoqërore; madje edhe shkencat që i dijmë rrjedhin nga mjediset klerike dhe religjioze. Sa i përket studimit sistematik të vetë religjioneve, kjo është një shkencë e re në krahasim me shkencat e tjera. Në mënyrë më të theksuar paraqitet në mjediset antireligjioze dhe me elemente të theksuara antireligjioze. Nga kjo ngërthesë janë filozofia religjioze, studimet komparative të gjuhëve, gjuha e religjionit etj. Por, me kalimin e kohës, vetë përfaqësuesit e religjioneve filluan që në studimet e tyre t’i përdorin metodat bashkëkohore sociologjike-antrolopolgjike për studimin e dimensionit fenomenologjik të religjionit, e veçanërisht dukurinë e fraksioneve dhe shkollave me platforma të ndryshme ideologjike, politike dhe shoqërore.
Modernizmi, jo vetëm në religjion, por edhe në fushat e tjera të filozofisë, shkencës, artit, do të përpiqet t’i çrrënjosë botëkuptimet e vjetra dhe metodat e tyre për realitetin dhe do të ndërtojë një platformë mendore, e në këtë rast edhe platformë mendore, e cila është e bazuar në zhvillimin e teknologjisë dhe shkencave logjike-racionale.
Modernizmi islam udhëhiqet nga ideja e filozofisë për orientim drejt së resë dhe largim të së vjetërs si rigjide dhe jofunksionale. Islami si një nga fetë e shpallura botërore në procesin e rrugëtimit të tij historik drejt kohës sonë, ballafaqohet me problemin e modernizimit, reformimit dhe përshtatjes me rrjedhat e reja shoqërore. Modernizmi islam paraqet njërin nga fenomenet më të rëndësishme të historisë moderne muslimane. Ai është një tendencë intelektuale dhe një lloj lëvizjeje shoqërore që paraqitet në gjysmën dytë të shekullit të 19-të në vendet muslimane, të cilat ishin në ndikimin e Perëndimit. Muslimanët u ballafaquan me modernizimin e shoqërive tradicionale, duke filluar me tanzimatin e Shtetit Osman dhe imponimet tjera nëpërmjet kolonive, siç është rasti me Indinë dhe vendet e tjera. Edhe Ballkani e përjetoi këtë modernizëm, me intensitet më të madhnë Bosnje, por edhe në viset e tjera, siç janë Kosova dhe Maqedonia.
Të ballafaqura me sfidat e ideve dhe institucioneve europerëndimore, autorët muslimanë të modernizmit filluan t’i kritikojnë intelektualët tradicionalë dhe realitetet shoqërore të botës muslimane. Islami që në fillim ishte i hapur ndaj traditave të huaja kulturore, që mund të shihet nga përkthimet e letërsisë antike greke në shekujt e parë pas profetiti Muhamedit a.s.E njëjta ndodh edhe gjatë kontaktit të muslimanëve me arritjet e kulturës perëndimore.
Islami sikurse edhe fetë e tjera qiellore, do të përpiqet me ngulm t’i bëjë ballë modernizmit, ta sfidojë sekularizmin si krijues aktiv të shoqërisë bashkëkohore të bazuar në arsimin dhe humanizmin, të cilat kishin në qasje antropocentrike dhe laike për ndërtimin e shoqërisë (society building). Veçanërisht pas 11 shtatorit të vitit 2001, islami u bë një nga kategoritëmë të debatuara, duke filluar nga masa e gjerë e deri te elitat intelektuale, katedrat universitare, institutet hulumtuese… Linja e analizës shkonte prej paragjykimeve dhe injorancës e deri te qasjet objektive eksperte, me bazë të mirë shkencore. Në ndërkohë kishte edhe paraqitje nga prizmi i qarqeve islamofobe, të cilat e dënojnë pikëpamjen islame për qëndrim statik, amorf, këmbëngulës, mospranues ndaj reformave etj.
Themeluesit dhe iniciatorët e parë të modernizmit islam Afgani, Abduhuja, Ridaja, Ikballi, Sheriati, Kutubi, Mevludi etj. transcendencën dhe univerzalizmin, e me këtë edhe paraqitjen aktuale në përditshmëri, që në rastin tonë është te modernizmi, në të gjitha fetë, e veçanërisht në ato të shpallurat, do ta kuptojnë si gjallëri të dimensionit universal të së vërtetës. Mu për këtë, në rindërtimin e mendimit dhe aktualizimin e tij në dimensionin bashkëkohor në të cilin jeton njëriu fetar, do ta paraqesin si institucion mendor, ku imanenca dhe ezoterizmi e paraqesin idenë e paharxhuar të transcedencës, ndërsa ezoterizmi e paraqet nënshtrimin ndaj Zotit.
Në këtë proces modernistët islamë do të konfrontohen me ulematë tradicionalë për shkak të idesë për çrrënjosjen e shprehive të vjetra shkencore, e njëkohësisht edhe me idetë kolonizuese të Perëndimit në vendet muslimane e veçanërisht me qeveritë satelitore të fuqisë politike perëndimore në vendet muslimane. Në këtë periudhë janë shkruar edhe veprat ku janë prezantuar idetë kryesore nismëtare të modernistëve islamë që mund të rezimohen me sa vijon:
1) Pastrimi i arsyes nga thashethemet dhe intrepretimet e gabuara të gjërave, për shkak se arsyeja është gjëja e vetme që na mundëson ta gjejmë të vërtetën dhe të mendojmë në mënyrë të drejtë. Këtu bën pjesë edhe teuhidi, teomonizmi dhe besimi se njeriu duhet të pastrohet nga të gjitha ideologjitë e deformuara dhe besimet që e largojnë nga Zoti.
2) Potencialisht asnjë shoqrëri, as në nivel individual as në nivel kolektiv nuk është më e aftë se ndonjë shoqëri tjetër. Teoritë bazohen në mendimet se çdo individ ose shoqëri duhet të besojë, e pastaj duhet edhe ta arrijë qëllimin e planifikuar humanitar dhe të mirë, duke i arritur të gjitha sukseset, me përjashtim, të të qenit profet. Islami që në fillimin e shpalljes së tij është prezantuar si religjion që i kundërvihet nacionalizmit dhe fashizmit, gjithmonë janë përkrahur tezat se njerëzit janë të barbabartë edhe për nga ngjyra edhe për nga raca dhe se përparësia qëndron vetëm te mendja, arsyeja, te shpirti, dija dhe virtytet.
3) Dija dhe besimi duhet të ndërtohen mbi dëshmi dhe argumente të fuqishme, e jo duke imituar. Lirisht mund të thuhet se islami është feja e vetme që i jep rëndësi shumë të madhe dijes dhe shkencës. Kjo do të thotë se islami i nxit besimtarët të mos i pranojnë gjërat pa i analizuar, por t’i analizojnë dhe t’i ndërtojnë mendimet e tyre mbi dëshmi të fuqishme, të mos imitojnë, të jenë të bindur fortë në dëshmitë e tyre, për shkak se islami nuk pranon aktivitete për të cilat nuk ka dëshmi dhe i kundërvihet çdo gjëje që është në kundërshtim me arsyen.
4) Në çdo shoqëri, çdo individ dhe çdo i punësuar në ndonjë institucion të caktuar duhet të jetë i arsimuar dhe i edukuar, me qëllim që të jetë i përgatitur profesionalisht për kryerjen e detyrave që i janë dhënë; në çdo shoqëri duhet të ketë shkencëtarë të mençur që do të kontribuojnë për ngritjen e vetëdijes së njerëzve dhe që do të jenë liderë në shoqëri. Dy komponentet e lartëpërmendura në islam janë obligim i çdo individi musliman.
Në vijën e njëjtë vazhdojnë edhe postmodernistët, por me një dallim që vjen nga vetë platforma e postmodernizmit.Ajo është se ata janë pak më tepër të koncentruar në ngritjen shpirtërore të besimtarit si nevojë kryesore e kohës. Te postmodernistët, kryesisht do të paraqiten këto ide:
Në vend të parë vendoset dija dhe potencohet esenca e fesë. Thuhet se Kur’ani, e poashtu edhe vetë feja nuk kanë për qëllim ta korrigjojnë të vërtetën njerëzore si të tillë, por kanë për qëllim që në mënyrë plotësuese ta pasurojnë dhe ta zgjerojnë ose, t’i potencojnë dimensionet e pazbuluara ose të lëna pasdore të njeriut dhe të botës. Postmodernistët dëshirojnë ta studiojnë vetëdijen në lidhje me Zotin dhe universin, me qëllim që zbulohet plotësimi i realitetit dhe në atë mënyrë njeriu të mund të jetojë në mënyrë të mirëfilltë.
Ata në atë mënyrë tërheqin vërejtjen për një çëshjte shumë të rëndësishme, e cila akoma nuk është elaboruar sa duhet nga ana e mendimtarëve bashkëkohorë muslimanë, e ajo është çështja e botës si bërthamë e njeriut. Ata në mënyrë lucide e konstatojnë gjendjen e cila është rezultat i letargjisë dhe vetëdijes së pazgjuar në mjediset muslimane, duke theksuar se më nuk ekziston një frymë magjike ciklike, e cila në çdo hap do të punonte për pasurimin shpirtëror dhe vazhdimin e vetëdijes njerëzore dhe mjedisit jetësor. Për këtë arsye, postmodernistët gjithmonë e potencojnë parimin kuranor të ortopraktikës mbi otrodoksinë. Fillimisht çdoherë ka vepër, për shkak se personaliteti i njeriut mund të studiojë vetëm duke bërë interpretimin e aktit. Përfundimi i realitetit, raportet dhe lidhjet me Burimoren do të çojnë deri te triada e njohur kognitive, interpretimi shpirtëror i universit, lirimi shpirtëro i njeriut dhe parimet shpirtërore për zhvillimin e shoqërisë. Ato, sipas tyre, janë nevojë e domosdoshme e njerëzimit, qëllimi i të cilit është ideali shpirtëror i demokracisë, e cila i anashkalon të gjitha konceptet e mëdha ideologjike të modernizmit.
Postmodernistët mendojnë se parimet kryesore për çorientimin e botës bashkëkohore të muslimanëve janë: mualizmi, mbyllja dhe paqëndrueshmëria e ulemave, misticizmi, aristrokacia shpirtërore dhe largimi i fesë nga praktika, dhe në fund mbretëria ose sistemi i monarkisë retrograde të dinastisë si formë e vetme e pushtetit në vendet muslimane.
Postmodernistët e potencojnë solidaritetin e pashkëputur të individualizmit si burim të potencialit të madh dhe shoqërisë si një arenë ku ai potencial mund të realizohet. Në këtë mënyrë, ata në mënyrë brilante i potencojnë rrethanat nga historia muslimane, duke i përmendur ndodhitë e muslimanëve që largohen nga islami në dobit të vetëpëlqimit dhe interesit, që akoma është gjendje akute në shpirtin e shumicës së vendeve muslimane.
Refleksioni historik dhe temporal-aktual i mendimit modernist islam mbi Gadishullin Ballkanik është me rëndësi të veçantë për analizën e drejtë të modernizmit dhe reformizmit fetar në këto hapësira dhe më gjerë. Sot, në suaza botërore, por edhe në Ballkan dhe në Maqedoni, vërehet një trend i revitalizimit fetar, një lloj i zgjimit fetar, ku vërehet nevoja për kthimin drejt çerdhes së vet, drejt kornukopisë (begatisë, pasurisë) së vet, drejt kultit kargo (tradicional, të bartur) të vet, duke perceptuar se gjatë sundimit pesëdhjetëvjeçar të monizmit kanë qenë në huti të madhe. Nga njëra anë, presioni i kohës, ndërsa nga ana tjetër kthimi drejt të shenjtës, dy trende kundërshtuese që janë në zënkë permanente.
Në prezantimin e modernizmit dhe postmodernizmit në Bosnje dhe Herecegovinë, Kosovë dhe në Maqedoni, presonalitet qendror ka qenë Husein Xhozo, si bartës i ideve të lartëpërmendura shtytëse të modernistëve dhe postmodernistëve në hapësirat ballkanike. Përveç tij, në kuptim të përfaqësimit të spektrave të ndryshëm të modernizmit në këto hapësira, rol të rëndësishëm do të luajnë edhe institucionet e bashkësive islame, shkollat fetare, medreset dhe fakultetet, organizatat shoqërore si “Muslimanët e rinj” etj. Poashtu, me rëndësi të madhe është edhe akademizmi islam nga Bosnja dhe Hercegovina, Kosova, e veçanërisht nga Maqedonia.
Përfaqësuesit e akademizmit islam, si profesori Ismail Bardhi dhe nxënësit e tij, pasues të mënyrës së tij të kuptimit të shkencës, etikës dhe shoqërisë, do të përpiqen në fusha të caktuara të jetës shoqërore dhe shkencore ta përcjellin mendimin islam me karakterin e tij të drejtë. Ideja e tyre është që islami dhe muslimanët të hapërojnë me kohën . Me specializime në shkenca të caktuara shoqërore teologjike, dijetarët islamë do të kontribuojnë në bartjen e letërsisë ekzistuese bashkëkohore fetare dhe religjioze-filozofike në rajonin e Maqedonisë. Akademizmi islam në Maqedoni dhe përfaqësuesit e tij janë mendje moderniste dhe të matura, të cilët fenë e kuptojnë si sistem të jetës dhe si mjet për mirëqenie dhe jetesë të përbashkët të të gjithë njerëzve në botë. Lirisht mund të thuhet se kjo gjeneratë e mendimtarëve nga Maqedonia për herë të parë do të dijë të jetë në hapë me zhvillimet shkencore botërore dhe do të kuptohet seriozisht nga ana e të gjithë aktorëve të shkencës islame në Ballkan, Evropë dhe botë.
