Emocionimi dhe shijimi në kuadër të një sistemi metafizik, kënaqësia që arrihet në idenë e formësuar logjikisht nëpërmjet një organizimi shpirtëror të botës dhe që është e harmonizuar në vetë njeriun, gjithnjë e ka ruajtur në vete përmasën e shijes dhe ekzaltimit estetik. Ajo buron nga vendi i njëjtë prej ku buron edhe kënaqësia, e madhërishmja dhe na e bën të dukshme paqartësinë dhe kaosin e jetës.
Është e domosdoshme që e vërteta dhe e bukura të jenë në lidhshmëri të nduarnduartë, pasi nëse njëra prej tyre e humb mbështetjen nga tjetra, bëhet e lëkundshme. Në qoftë se e bukura nuk e ka me vete të vërtetën, e cila do të referohet në të, e cila do të jetojë për të, atëherë do të ishte e zbrazur. Situata është plotësisht e njëjtë edhe me të vërtetën e cila nuk është e stolisur me të bukurën, edhe ajo është e ngurtë dhe pa shije. Ky konstatim nuk është shumë larg nga koncepti faustian “ e shoh që asgjë nuk kemi mundësi të dimë”, përderisa nga ana tjetër teoritë e arsyes absolute duken si hibride dhe të pakuptimta. Mbretëria e katarzës dhe pasionit shpirtëror është e karakterit të të bukurës- sipas një ligji enigmatik që ndjenjën e lidh me formën e shtyt dhe e motivon njeriun që pandërprerë të ketë mall për të, madje në analizë të fundit edhe të identifikohet si ajo.
Kështu e ndjej muajin e Ramazanit dhe agjërimin. Një e vërtetë e stolisur me katarzën dhe pasionin shpirtëror që e lë pa fjalë arsyen. Një fotografi e cila nuk lejon të jetë e thatë dhe e bezdisshme, siç është rasti me ndjenjat përballë shpekullimit racional; në një mënyrë ai paraqitet si roman i shpirtit, si një simfoni e ideve e komponuar në trajtë mahnitëse, e zhvilluar nga bërthama e njëjtë dhe e pranishme kudo, si vepër artistike e cila me magjinë e të bukurës ndërmjet vuajtjes dhe bukurisë e shpreh formën më të madhërishme të përkushtimit dhe bëhet dorëzanë i të vërtetës.
Brenga e qenies njerëzore gjithnjë ka hapëruar në kuadër të një ritmi duke filluar nga Gjithësia drejt Un’it personal dhe prej Un’it personal drejt Gjithësisë. Gjatë historisë së mendimit ky ritëm ka ecur vazhdimisht andej e këndej, ndërsa sot, si edhe çdoherë kur cikli platonik është kthyer në pikën e katastrofës, njeriu ka filluar t’i kushtojë kujdes të veçantë botës së tij të brendshme. Temat kryesore të letërsisë më nuk janë , siç ishin në periudhën e modernizmit, aventurat e njerëzve që janë lëshuar në pushtimin e botës së jashtme, por aventurat e Njeriut i cili i hulumton errësirat dhe shpellat e gjatësisë së brendshme të tij. Qarku i Vjenës pohonte se metafizika është një degë e letërsisë fantastike. Ky konstatim i hutoi filozofët dhe e zhveshi filozofinë. Ky ka qenë ndër shtytjet kryesore të platformës letrare të Borges’it. Ai në një ese të tij rrëfen se si një mbret mongol ka ëndërruar një pallat dhe ka urdhëruar që të ndërtohet i njëjti si në vegimin e tij; shumë shekuj më vonë, një poet anglez, i cili nuk kishte patur njohuri për prejardhjen oneirike të pallatit, e ka ëndërruar pallatin e njëjtë dhe ka shkruar një poezi. Borges’i pyetet: Cili sqarim është më i këndshëm për ne? Ai që nga fillimi e mënjanon të mbinatyrshmen duke menduar se rrëfimi për dy ëndrrat është rastësi… ose të dytët që do të thonë se poeti është informuar në ndonjë mënyrë për ëndrrën e mbretit…. ose të tretët që këtë do ta konsiderojnë si çështje të mbinatyrshme? Unë e di, thotë Borges, se më magjike dhe më të këndshme për njeriun janë ata që e kanë mëlmesën e të mbinatyrshmes.
Agjërimi dhe Ramazani, edhe pse modernizmi dhe koncepti kartezian nuk do të pajtohet, te besimtari krijon një Gjithësi të Arsyes së madhe, ta them me gojën e Borges’it, dhe na magjeps me mundësinë metafizike (Farabi) që e ngërthen në vete. Buzët e thata dhe brendia e pastruar nga materia tek agjëruesi m’i nxjerrin para syve brengat dhe përjetimet e Hajj ibn Jakdhanit/I Gjalli i biri i të Zgjuarit kur, përmes përvojës personale, na këshillon: të gjitha qeniet e ndara nga materia që e kanë njohur këtë qenie të vërtetë dhe të cilat më herët i shihte si të shumta, tashmë për të ishin shndërruar në Një. Dhe ky argumentim i mëparshëm, hipotetikisht i drejtë, ishte vërtetuar në shpirtin e tij, por Zoti e mëshiroi dhe e ktheu në rrugë të drejtë. E kuptoi se në këtë hamendje e kishte drejtuar pjesa e errët e trupit të tij, pra intriga e gjërave lëndore: kjo kështu pasi njëshi dhe shumësi, pak dhe shumë, një, e vetme, e shumëllojshme, bashkimi dhe ndarja janë vetëm se veti të trupave. Qeniet e ndara që e njohin qenien e së Vërtetës të fortë dhe të madhe janë të liruara nga materia dhe pikërisht për këtë nuk mund të thuhet që ata janë një ose më shumë. Pasi deri te shumësia arrihet me ndarjen e disa qenieve nga të tjerat, ndërsa njëshmëria, gjithashtu, ekziston vetëm përmes bashkimit, por e gjithë kjo mund të kuptohet vetëm në konceptet komplekse që i ngërthen materia. Sqarimi në këtë çështje është shumë i vështirë: Nëse për ato qenie konstaton diçka në shumësi, siç jemi duke bërë tash, kjo na drejton në domethënien se në to ekziston koncepti i shumësisë, ndërsa nëse vërteton diçka në njëjës, ajo na drejton në idenë se në to nuk ekziston koncepti i njëshmërisë- që të dyja rastet janë absurde.
Tash jam duke e vërejtur se këtu zgjohet një lakuriq nate, të cilit dielli ia dëmton sytë, që përpëlitet në prangat e errësirës së vet dhe thotë: “Vërtet, hollësia jote i tejkalon të gjitha kufijtë dhe ke mbetur pa aftësitë natyrore të mendarëve dhe i ke braktisur parimet e mendjes së shëndoshë. Pasi një prej parimeve të mendjes së shëndoshë është që një gjë mund të jetë një ose më shumë”. Por duhet që të tejkalohet hidhërimi dhe të lihet anësh gjuha e ashpër, duhet të dyshohet në veten dhe të mësojë duke e analizuar botën e ulët lëndore, mes shtresave të të cilës është secili, ngjashëm siç veproi edhe Hajj ibn Jakdhani/i Gjalli i biri i të Zgjuarit; duke e analizuar në një trajtë të veçantë dhe duke e parë si shumësi; kjo shumësi nuk kishte mundësi të përfshihej dhe nuk kishte kufi; pastaj ta analizojë në trajtë tjetër dhe të shohë si një të vetëm, duke e ndier veten jo të sigurt në të, dhe të mos ketë mundësi të gjykojë për asnjërin prej tyre. Po bota lëndore është atdhe i shumësit dhe njëjësit dhe në të mund të kuptohet realiteti i tyre; në të paraqiten ndarja dhe bashkimi, përkatësia në një vend dhe dallimi, përputhja dhe kundërshtimi. Çfarë mendimi ka ai, atëherë, për botën hyjnore, për të cilën nuk mund të thuhet se është pjesë ose tërësi dhe për të cilën nuk mund të flitet me shprehjet që jemi mësuar të flasim dhe si rrjedhojë e këtyre shprehjeve të mos konstatojmë se është diçka në kundërshtim me të vërtetën; pra, për botën hyjnore mund të flasë vetëm ai që e ka dëshmuar dhe natyrën e saj e di vetëm ai që ka arritur në të. Ose në këtë rast të themi për agjërimin dhe Ramazanin mund të flasë vetëm ai që e ka përjetuar agjërimin dhe që këndellet për tu takuar me të.
Tash po e parashtroj një pyetje? A jemi në gjendje të mësojmë? Nëse kemi mundësi atëherë bëhen të mundshme edhe bisedat dhe përkujtimet. Atëherë bëhet e mundshme transparenca filozofike e botës. S’ka dyshim se më e larta mund të bëhet në përvojën personale të jetës: Të stilizojmë nga aspekti ideor dhe shoqëror kërkesat e njeriut, të kërcejmë andej akademizmit rigjid, ta ruajmë lirinë mrekulluese të gjykimit shpirtëror (Gadamer) dhe të mësohemi t’i shohim rreziqet e iluzioneve personale. Nuk ka dyshim se modernizmi ishte një përvojë dhe njeriu e ka të domosdoshme të mësojë nga përvoja personale, të mësojë të bashkëbisedojë dhe të dëgjojë tjetrin, të mësojë të respektojë atë më të lartën, ndjeshmërinë morale, korrektësinë, përgjegjësinë për çdo gjë që paraqitet si ardhmëri e përbashkët. Kjo është edhe poenta reale e faktshmërisë hermeneutike që mendimin perëndimor e analizon në strukturën moderne.
Situata me forcat e reja të përparimit, me krizën globale të zhvillimit, me vetë konceptin e zhvillimit është tejet brengosëse. Instikti për të vetëqëndruar në këtë trajtë patologjike të modernizuar, mjaftë me sukses, tallet me gjeologjinë dhe biologjinë, madje edhe me antropologjinë e re. Tash çdo gjë është në rrezik; së bashku me natyrën në rrezik është edhe planeti Tokë me të gjitha elementet e ontologjisë antike; i rrezikuar është qenia e gjallë dhe bashkë me të edhe njeriu, gjinia njerëzore. Të jesh i vetëdishëm për këtë, sot domethënë, të pasqyrohesh në naivitetin e humbur. Pikërisht për këtë vetëdija reale për modernen në tërësi është vetëdije e pafat në kontekst të Hegelit të ri dhe Fenomenologjisë së re të shpirtit.
Po bisedën e fillova për Ramazanin… aty jam.. kjo situatë domosdoshmërisht kërkon aftësinë e përkushtimit ndaj të Vërtetës dhe të Bukurës. Kjo është edhe detyra e filozofisë sot. Përkushtimi i gjallë, jo ai i fjalëve dhe formave të zbrazëta, pra përkushtimi i gjuhës dhe përvojës, ka mundësi të ndërtojë ligjet morale dhe shoqërore për vazhdën e gjinisë njerëzore.
Mendoj që pa agjërimin vështirë bëhet kjo punë….
