Sureja Asr
Të respektuar miq, do t’ju kujtohet që para Ramazanit e përfunduam suren Humeze, në bazë të asaj që ne mendojmë se kemi mundësi të themi në lidhje me suret e Kur’anit. Disa herë e kam theksuar posaçërisht faktin të folet për Kur’anin është shumë përgjëgjësi e madhe, gjithashtu të folet për fenë është një përgjëgjësi shumë e madhe. E dini pse?Për shkak së asnjëherë nuk jeni tësigurtëse a e keni thënë ate që duhet të thuhet, përherë keni dro së mos vallë keni thënë diçka që nuk duhet të thuhet, ose keni thënë diçka më tepër së ajo që duhet të thuhet. Mirë ama edhe bukuria e krijimit të njeriut si qenie racionale është pikërisht në këtë element.
Nëse e keni vu re, Allahu xh.sh. njeriut i drejtohet nëpërmjet të cilësisë së tij të ilmit, të diturisë. Kur flet për Ademin a.s., rrjedhimisht kur u thotë melekëve se do ta krijojënjë krijesë në tokë, melekët e kundërshtojnë, ndërsa Allahu xh.sh. atyre u përgjigjet me fjalët: “inni ealemu ma la tealemun” dy herënjë pas një, përdoret folja “ilm” që d.t.th. që unë e di atë që ju nuk e dini. Kontakti i parë i Allahut xh. sh. me njeriun është përmes cilësisë “ilm”, “ve al-leme Ademel-esmae”. Allahu xh.sh. në lidhje me Ademin a.s. kishte mundësi të thoshte edhe: “ve aleme Ademe imane”, ia mësoi Ademit a.s. imanin , ose kerkoi prej Ademit a.s. që të besoje në Allahun xh. sh.. Mirë ama, ai thotë që ia mësoi Ademit a.s. konceptet, ia mësoi emrat, ia mësoi fenomenet e rëndësishme të kësaj bote. Edhe zbulesa e parë e Pejgamberit s.a.v.s është “ikre bismi rabbike ledhi halek”, lexo në emër të Allahut i cili ka krijuar çdo gjë, edhe këtu Allahu xh.sh. nuk i drejtohet njeriut nepërmjet urdhërit që sipas nesh është urdhëri më i rëndesishëm, besimi. Kjo ndodhë për shkak të imanencës dhe përjetimit sa më real të Zotit në të përbotshmen. Vetëm njeriu është i sprovuar në nxënie të diturisë për Zotin. Asnjë nga gjallesat tjera nuk kanë mundësi që të ecin nepërmjet të dijes drejtë Krijuesit.
Pikërisht për këtë një prej gabimeve të mëdha që e bëjmë ne muslimanët , por edhe jo muslimanët, është që konkluzat në lidhje me Islamin apo fenë i kemi tekstuale dhe jo kontekstuale. Tekstuale do të thotëqë ta nxjerrni një hukm/konkluzë ose dispozitë nga aspekti i fikhut ose nga aspekti i akaidit prej një periudhe kohore të caktuar dhe duke e larguar atë prej kontekstit historik ta përdorni në të gjitha vendet dhe periudhat. Shembuj të tillë ka shumë. Ne asesi nuk guxojmë që përvojën, kulturën, qytetërimin, praktikat fetare, dijen e muslimaneve gjatë historisë ta lejmë anash dhe në lidhje me vendimet fetare të konstatojmë në bazë të hukmeve, vendimeve, konkluzave, të cilat do ti nxjerrim nga aspekti tekstual prej një periudhe të caktuar historike. Një prej metaforave shumë të rëndesishme të tesavufit është “silsileh”. Silsile në tesavuf do të thotë zinxhir i bartjes së dijes shpirtërore prej dore në dore, prej një brezi ne tjetrin. Kjo nga aspekti i tesavufit dhe tarikatit e ka domethënjen e lidhjes shpirtërore direkt me bartësin e zbulesës, Pejgamberin a.s. Mirë ama nga aspekti metaforik shoqëror e ka kuptimin se dija bartet së bashku me përvojën dhe kontekstin historik frymorë prej Pejgamberit a.s deri nëditët e sotme. Kjo është shumë e rëndesishme, a e dini pse, tash do t’ua jap një shembull dhe mendoj që do të jetë pak më e e qartë. Me qëllim e thash një herë konkluzën që ta mbani mend, pastaj do ta jap shembullin, shembujt për herë ia prishin lezetin përkufizimit, ta dini, ia prishin lezetin definicionit. Njerëzit përherë koncentrohen te shembujt, por asnjëherë shëmbulli nuk ka mundësi ta shfaqë lezetin të cilin e ka përkufizimi. Për shembull unë përkufizimin e bëra që hukmet nuk kemi të drejtë ti marrim në menyrë tekstuale dhe ta largojmë kontekstualitetin e tyre. Për shebull, ja ne tash kemi problem me këndvështrimin e muslimanëve për xhihadin. Konkluzat të cilat i kanë dhënur muslimanët në lidhje me xhihadin, gjatë tërë historisë janë të ndryshme njëra prej tjetrës. Keni raste kur muslimanët kanë shkuar në xhihad për ti ndihmuar Bizantit, me fetvanë e imam Shafiut. Keni raste kur muslimanët si xhihad kur okupimin e kanë konsideruar si xhihad. Për shembull imam Serahsiu thotë që zgjerimi i tokave të shtetit islam është xhihad. Në kontekst të haditheve të Pejgamberit a.s nuk është kështu, për shkak që zgjerimi i tokave është koncept politik, të them më drejtë, politikë ekspansioniste. Ose për shembull tash keni raste të shumta kur njerëzit për disa çështje historike të kulturës muslimane japin konkluzat e veta, p.sh. për mevludin e japin një konkluzë. Ata në konkluzën të cilën e japin për mevludin, i nxjerrin vendimet tekstuale prej dijetareve të caktuar, ndërsa e harrojnë kontekstualitetin e tij. Për pasojë, atëherë kur do ti thuani që kjo çështje është jofetare, atëherë një kulturë të përgjithshme kontekstuale të muslimanëve pesë-gjashtëqind vjeçare do ta nxjerrni jashtë binareve, do të thotë, që atëherë nuk mund ta lavdëroni Sulltan Sulejmanin ;nëse e shani mevludin s’mund ta lavdëroni Mehmet Fatihun. Nëse i shani tyrbet atëherë nuk mund ta lavdëroni Mehmet Fatihun se ai ka ndërtuar shumë të tilla. Do të thotë që nëse ju nga njëra anë do e lavdëroni Perandorinë Osmane e nga ana tjetër do thoni që tyrbja është shirk/politeizëm, s’bënë kjo punë, pse? Për shkak se në Perandorinë Osmane kah të ktheni kokën ka tyrbe. Vendimin të cilin e nxjerrë Metini, Ahmeti, Mehmeti është vendim tekstual, për xhihadin ose për mevludin, pa marrë parasysh,në lidhje me një element i cili prej ibadetit dalëngadalë është shëndrruar nëtraditë të ibadetit, është shëndrruar në tradicion, është shëndrruar në traditë e cila ka hyrë në vet gjenin e besimtarëve. Edhe sot është ashtu. Për shembull bota flet për një fenomen të multikulturalizmit që do të thotë se shumë kultura të mund të jetojnë bashkarisht. Islami është multikulturalist në esencë, ne muslimanët s’kemi qenë gjithherë multikulturalist, por ama Islami në esencë çdoherë ka qenë i tillë. Qytetërimi perendimor është monokulturalist, e dini pse, për shkak se mbas periudhës së protestanizmit e këndej perendimi është koncentruar në njeriun e jo në Zotin. Çdo filozofi e cila koncentrohet në njeriun nuk mund të jetë multikulturaliste. Njeriu nga përbërja nuk është multikulturalist. Çdo herë kur don të hajë së pari e shikon gojën e vetë, fizikisht, bioligjikisht është i tillë, ama atëherë kur beson Zotin, pa ngrënë për vete i jep tjetrit, gjërat më elementare të jetës i ndanë me të tjerët. „ Tearufi/ Njihuni mes vetes“ i përmendur në ajetin: O ju njerëz ne ju kemi krijuar prej një burri dhe një gruaje, ju kemi ndarë në fise dhe popuj të ndryshëm, me qëllim që ta njhni njëri tjetrin”, është multikulturalizëm
Multi kulturalizëm do të thotë ta njohim njëri tjetrin, tjetrin mos ta konsiderojmë të huaj nga vetja, por ta konsiderojmë si pjesë të përbashkët tonën. Kjo qasje gjithnjë ka qenë e jona, dhe Evropa nuk ka patur qasje të tillë. Evropa në periudhën e fundit është ballafaquar me një problem serioz, për të gjetur zgjidhje për personat që vet i ka marrë prej vendeve tjera. Gjermania pas luftës së dytë botërore është rrënuar dhe në bazë të planit marshal për rindërtimin e Gjermanise janë bërë disa marrëveshje me disa shtete botërore, duke filluar nga vitet e 60-ta me Spanjën dhe Greqinë, më pas me Tunizinë, Marokon, Turqinë dhe në 68-tën marrëveshjen e ka bërë me Jugosllavinë. Pra, si pasojë e këtyre marrëveshjeve, kanë shkuar njerëzit tanë dhe të këtyre vendeve të sipër përmendura që të punojnë në Gjermani. Termi me të cilin gjermanët dhe mentaliteti evropiani ka emëruar këta punëtorë ska qenë. Ata skanë ekzistuar fare, as emër nuk kanë pasur, as famë s’kanë pasë, as kulturë. Ata kanë ardhur prej dikund dhe direkt në punëtori. Atyre ua kanë dhënë emrin “gastarbaiter”. Gastarbaiter do të thotë punëtorë musafir, ose punëtorë emigrant. Nuk e kanë menduar se këta do të kenë kulturë, fe, nevoja njerëzore e kështu me radhë. Atëherë kur janë ballafaquar me këtë problem të nevojave që i ka në gjen njeriu, atëherë kanë filluar që krejt problemet të cilat i kanë pasë në filozofinë e cila është monokulturore, t’ua hudhin atyre që kanë ardhë, të huajve. Tash për shembull, sipas vokabularit perëndimor, krejt problemet i bëjnë të huajt. Nuk është aty problemi, problemi është aty setë huajt janë të margjinalizuar prej shoqërisë. Të njëjtën gjë e kemi përjetuar edhe në Maqedoni ne si shqipëtar, edhe në Jugosllavi. Ne kemi qenë në vendin tonë të huaj, persona që kanë qenë jasht sistemit, e për atë, për shëmbull shqipëtarët, muslimanët në Maqëdoni, shtetin e Maqedonise asnjëherë nuk e pranojnë si shtet të vetin, për shkak se shteti si ka pranuar ata si të vet. Bota mendon tash se ka mundësi me përpjekje të vogla politike ti rregullojë punët. Jo, përderisa nuk ekziston vizioni ekzistencial ontologjik, nuk ka mundësi që me përpjekje të vogla politike të rregullohet.
Fakiri, do të flas për kohën, për suren Asr, edhe për atë i bëj këto vlerësime pak më për para. Fakiri isha në një tubim të dialogut ndë rreligjioz, ku ishte edhe Mirosllav Volfi. Miroslav Volfi është një profesor në Yale University në Amerikë, është kroat me origjinë, dhe ai na fliste për tolerancën ndërfetare të cilen duhet ta kemi. Unë i bëra një pyetje të thjeshtë, i thashë se ti kur i ke dhuruar vezë ndonjë jokrishteri për pashkë, asnjëherë. I thashë mua për çdo pashkë që prej sejam lindur, fqinjët e mi më kanë dhuruar vezë. A ke marrë për bajram bakllavë prej ndonjë muslimani? Asnjëherë s’kam marrë, më tha. Ne përherë u kemi dhënë fqinjëve tanë bakllavë për bajram. Do të thotë që ne në vizion e kemi tolerancën. Unë nuk e përdori termin tolerancë, ketu teknikisht e përdori, se unë nuk pranoj tolerancë. Të tolerosh dikend do të thotë ti shkelësh principet e tua dhe ti vendosësh principet e tjetrit në vend të tuave. Unë nuk e pranoj këtë, unë në vend të tolerancës e preferoj mirëkuptimin “musamaha” që përmendet edhe në hadithet e Pejgamberit a.s. Unë mund ta mirëkuptoj një krishtrer ama ta toleroj që principet e atij ti bëjë principe të familjes time,sebëjë këtë.
Edhe njëherë ua kam dhënë një shembull, p.sh. në asnjë shtet të perendimit aty ku kanë qenë të krishterët nuk ka patur faltore të ndonjë konfesioni tjetër nga ai që është vendor. Duhet ta parshtroni pyetjen, pse? Ndërsa kudo në lindje, pa marrë parasysh se të fortë pushtetin e kanë pasur muslimanët, ka patur faltore që kanë qenë karshi njëra tjetrës, ka kishë, sinagogë edhe xhami, ne secilin qytet të lindjes, kudo që do të shkoni. Do të thotë qe këto elemente janë të rëndësishme për shkak të vizionit. Këtë vizion tonin e kanë prishur tash në bashkëkohësi, pasi ky mentalitet perendimorë monolitik, ka kalu edhe te ne, dhe muslimanët dita ditës me zor i kanë bë diskualifikues. Këtu kemi edhe ne faj, të merremi vesh, ama ata pandërprerë janë perpjekur që të krijojnë një shoqëri monolite islame. Pse e kane bërë këtë? Themeluesit e ShBA-ve kanë pasur një projekt. Ky ka qenë vizioni deri në vitet e 50-ta e Amerikës, i cili është bartë në shumë pjesë të mëdhaja të botës. Amerika këtë ngritje e ka filluar prej viteve 1830, 40, 50, d.m.th. duke filluar nga konfliktet e veriut dhe jugut. I keni parë nëpër filma nese nuk i keni lexu, etnocidet që i kanë bërë ndaj lëkurëkuqve, sjelljen arrogante prosklleve që e kanë pasur ndaj zezakëve, krejt këto, kanë qenë të një vizioni. Vizioni ka qenë që Amerika të bëhet një pjatë e shkrirjes, një enë a tenxhere ku shkrihen popujt tjerë. Do vijne, do i shkrijnë kulturat e veta, dhe do të del një gjellë që e ka emrin Amerikë. Mirë ama s’ka ndodhë kjo kështu, të gjithë ata i kanë ruajtur kulturat e veta. Pastaj, periudha e dytë është që jo mos t’i shkrijmë, mos ta bëjmë kështu gjellën, po eja ta bëjmë një sallatë, ku marulli, domatja, trangulli (këto fjalë që i përdori i përdorin siciologët, ta dini Viçi për shembull i përdorë të njejtat fjalë) këto te gjitha i vejnë në sallatë, do të përzihen ama përherë kur ta fusesh ne gojë, do të dihetsepatlixhani është patlixhan, jo sikur te gjella, pasi aty nuk mund ta dishëseçka ka brenda, jo të shkrime krejt, ama të përzime në një vend. Edhe kjo nuk ka treguar sukses dhe atëherë çka ka ndodhur? Elementi kryesorë ka qenë që politika amerikane si vizion është që bota të udhëhiqet jo nëpërmjet të bashkimit të njerëzve po nëpërmjet të përplasjes. I pari që e ka përdorur këtë, përplasjen e civilizimeve, nuk është Huntingtoni, është Bernard Levisi, ai është i pari. Pra për të pasë përplasje, te ne ka një fjalë popullore thonë “përleshja asnjëherë nuk bëhet vetë, duhen dy veta”, përherë duhet të krijoni një dushman. Ky dushman deri në vitet e 90-ta ka qenë Bashkimi Sovjetik, edhe Bashkimi Sovjetik është egzagjëru, hiperbolizu me të madhe,se është ndonjë fuqi shumë e madhe ushtarake, nuk ka qenë kështu, ta dini. Është hiperbolizu me qëllim të tregohet si një fuqi e madhe ushtarake. Kur është kry puna e Bashkimit Sovjetik atëherë ka fillu lufta në Irak, ne vitin 1990. Është nevojitur që të krojohet një armik i ri, i cili do ta emocionojë vizionin, kjo është, se duhet të përplasen qytetërimet. Edhe dertin e kësaj jemi duke e përjetuar ne. Ne jemi pak naiv si muslimanë, e ata në mënyrë të rreptë, arrogante përpiqen që ne ta ruajme statusin e dushmanit. Edhe ta dini të gjithë ata që dalin me vokabulare të armiqësisë ndaj jomuslimanëve, vetëm se i shërbejnë kauzës perendimore, kauzës së vizionit të përplasjes së civilizimeve. Edhe ta dini se suksesi jonë nuk është me dushmanllëk, nuk e kam qëllimin që duhet të jemi pacifistë, ata të na vrasin e ne të rrimë, mendoj që më kuptoni, por e kam qëllimin që teoria jonë primare, parësore nuk është asnjëherë lufta, nuk është vokabulari i dhunës, por parimi i jonë është dimensioni paqësorë dhe ndërtimi i një shoqërie e cila do të ketë si vizion ontologjik, si vizion ekzistencial bashkëjetesën e njerëzve. Bota bashkëkohore, ta dini këtë, nuk ka mundësi të jetojë pa bashkëjetesë. Njeriu bashkëkohor bashkëjetesën e ka frymëmarrje, nëse dikush mendonsedo të jetojë vetëm, atëherë gënjehet, kategorikisht mashtrohet. Ne e kemi në “kader/caktim” bashkëjetesën, si njerëz, dhe per atë ne duhet të jemi të vetëdijshëm për këtë element.
Edhe nga aspekti i ndërtimit të shtetit, ne shqiptarët kemi problem me historografinë tonë edhe ende sot e kësaj dite me vizionin tonë. Vizioni i shiptarëve është vizion kombëtar. Vizioni kombëtarë më e ka pas në botë. Sedi a ua thashë juve apo dikund tjetër, shikoni kombëtaren e Gjermanisë, gjermanët që janë më arrogant kombëtarë, në kombëtaren e tyre kanë 7-8 zezakë. Në pasqyren e shtetit duket qartë shtetit komb i ka ardhë fundi më, nuk ka. Për atë bashkëjetesa ne përgjithësi si vizion ontologjik duhet të jetë elemntare te ne muslimanët.
Sureja Asr e diskuton këtë element. Sureja Asr e diskuton atë se çka e shkatërron njeriun dhe çka ia mundëson që ai të jetojë deri në pafundësi. Vizioni ontologjik shoqërorë i Islamit është i përmbledhur në Suren Asr. Për atë po iu them juve, fakiri asnjëherë, edhe pse mentaliteti ynë ka kërku që të përdoren konstatime diskualifikuese, në trajtë këta janë kështu, ata janë ashtu, fakiri asnjëherë nuk i kam përdorë. Përherë iu kam ik atyre gjërave të cilat kanë mundësi ta diskualifikojnë dikend prej meje. Gjithnjë i kam potencuar elementet që janë përqafuese, kjo vlenë edhe për ne muslimanët midis nesh, e gjithsesi edhe në çështjet tjera. Për ndryshe do të na hajë koha.
“Vel-asri innel-insane lefi husr”. Allahu xh.sh. betohet në kohën. Ne në këto javët e ardhshme do të folim pak për suren Asr, por unë sot e bëra vetëm një hyrje. Allahu betohet në kohën e cila në terminologjinë e Kur’anit ka disa kuptime. Po ne kohën e dijmë vetem si një nocion filozofik ose ka ndonjë kohë tjetër të posaçme të cilën e potencon Allahu xh. xh. dhe mbas asaj menjëherë thotë që njeriu është në humbje. Ky konstatim mund të kuptohet edhe kështu: Personat të cilët nuk kanë vizion ontologjik si duhet janë në humbje. Cili është ky vizion ontologjik si duhet?
S’ka fjalë që është “ilel ledhine amenu” është vizioni i besimit. Besimi nuk është element që është i lënë në lirinë e njeriut, nga aspekti i ekzistencës së tij. I lirë është njeriu, te besojë apo mos të besojë, të falet apo mos të falet, ama nga aspekti i përbërjes së tij ontologjike nuk është ashtu. Për ate Pejgamberi a. s. thotë: “Kul-lu Meuludin Juledu ale’l-fitrah” [Çdo foshnjë lind me karakter të pastër për ta pranuar Islamin, domethënë, logjikisht është i predestinuar, siç është i predestinuar të lind dhe të vdes, është i predestinuar edhe të besoj. Çdo herë që nuk do të besoje do të jetë në humbje, do ta humb dimensionin e vet njerëzor, por do ta humb edhe dimensionin e vet shoqërorë.
“Ve amilu’s- salihati” vepër mirësia është elementi kryesorë për bashkëjetesën.
“Ve tevasau bi’l-hakki”, jo vetëm të jemi të drejtë por edhe ta zgjedhin të drejtën. Njerëzit shumë lehtë mund të thonë, që unë jam i drejtë, ama ta zgjedhësh të drejtën, ta preferosh të drejtën, ta parapëlqesh të drejtën, t’ua propozosh të tjerëve të drejtën, hakikatin-edhe pse këtu “hakki” është një ombrellë shumë e gjerë, që e përmbanë realitetin dhe të gjitha rrugët qe shkojnë drejt realitetit- është njerëzore dhe të shpëton nga humbja.
“Ve tevasau bi’s-sabr” dhe ajo që është me rëndësi në ndërtimin e një vizioni ontologjik si duhet të një besimtari musliman dhe çështja më elementare e këtij procesi është sabri. Edhe te ne në tesavvuf, personi i cili nuk ka sabër s’mund të bëhet sufi. Në mejdanin e hakikatit nuk vrapohet, në mejdanin e hakikateit ecet dalë nga dalë. Metafora e zbritjes së shpalljes brenda 23 vjetëve është kjo, se çdo gjë duhet të merret, të absorbohet, te tretet si duhet, pastaj të bartet në vepra, kështu dalëngadalë të krijohet një shoqëri në bazë të vizionit i cili ka ardhur nga Zoti. Për atë preferohet sabri. Disa herë ua kam thënë që te ne sabri nuk e ka kuptimin e durimit. Sabri te ne e ka kuptimin e qëndresës. Me durim kryesisht kuptohet të duroni në fatkeqësi, e sabri shumë pak përqind do të thotë durim në fatkeqësi. Sabri përmendet te sureja Asr ku nuk folet aspak për fatkqeqësitë, por e ka në mënyrë direkte kuptimin e qëndresës në arritjen e atyre vlerave shoqërore ontologjike të cilat janë të rëndësishme për ne.
Sot vetëm do ta them edhe një fjalë për Asrin, shkakun e zbritjes. Sureja Asr është sure Mekase, i ka tri ajete, rimën e ka në shkronjën “R”. Shumë vështirë është në gjuhë të bëni rimë në bashktingëllore, këtë e ka vetëm gjuha arabe. Keni pa ju ndonjë gjuhë tjetër të ketë rimë në një bashktingëllore? E dini pse e ka gjuha arabe? Për shkak të Kur’anit. Rima me bashktingëllore nuk bëhet, bëhet me zanore. Vetëm Kur’ani ka rimë edhe me bashktingëllore. Një prej muxhizeve të Kur’anit është që një pjesë të madhe të rimave i ka me bashktingëllore. Sureja Asr e ka në shkronjën “R”, edhe shkronja “R” e ka një karkteristikë që kur e shqiptoni nuk del menjëherë, qëndron pak, edhe kur e shqiptoni shkronjën “R” bën pak një qëndresë, sikur thotë ngadal se nuk duatë dal menjëherë. Nuk është e rastit kjo që në suren Asr rima është në shkronjën “R” ndërsa shkaku i zbritjes sipas mufesirëve është rasti i pranimit të Islamit nga ana e Hz. Ebu Bekrit r.a.. Hz. Ebu Bekri kur e ka pranuar Islamin disa prej mushrikëve më të ashpër, më arrogant, ne mesin e tyre As b. Vail, Velid bin Mugire, kanë ardhur dhe i kanë thënë se e braktise fenë e të parëve dhe shkove në humbje. Atëherë Hz. Ebu Bekri iu ka thënë që ju jeni në humbje, unë nuk jam në humbje, dhe si vërtetim, verifikim i kësaj fjale të Hz. Ebu Bekrit, ka zbritur kjo sure e cila fillon me fjalët :”Vel-Asr. Innel-insane le fi husr. Ilel-ledhine amenu ve amilu’s-salihati ve tevasau bi’l-hakki ve teva sau bi’s-sabr“. „ Betohem në kohën! Njeriu është në humbje, perveç atyre që besojnë, bëjnë vepra të mira, e bëjnë vet dhe preferojnë të vërtetën/hakikatin, e bëjnë vetë dhe e preferojnë qëndresën“.
