Për ta kuptuar si duhet thyerjen që ka ndodhur në art, si pasojë e krijimtarisë së Kandinsky-t, domosdoshmërisht duhet t’i kthehemi sfondit ideor në të cilin ishte i mbështetur ai. Fundi i shekullit XIX karakterizohet si periudhë ku fetaria emocionale dhe spiritualizmi i është kundërvënë me të madhe materializmit dhe natyralizmit. Spiritualizmi në fjalë e ka përfshirë në brendinë e tij simbolizmin dhe “romantizmin e vonshëm” dhe, si pasojë, i ka dalë përpara pozitivizmit, që deri atëherë dominonte në botën e artit. Kjo shpirtëri, në masë të madhe, ka ndikuar në artistët, që nuk kanë qenë të kënaqur me impresionizmin dhe të cilin e kanë konsideruar si tejet sipërfaqësor. Si rrjedhojë, brezi simbolist është shndërruar në brezin më të thellë nga aspekti i mendimit artistik. Kah fundi i shekullit XIX fetaria simbolike ka hyrë në kallëpe të caktuara, kjo si pasojë e botëkuptimit ezoterist të përfaqësuesve të tij, siç ishin Kandinsky, Mondrian-i etj., rrjedhimisht themeluesit e abstrakcionizmit. S’ka dyshim që ata janë ndikuar nga mësimet hermetike të antikitetit dhe gnoseologjisë së vazhdueshme të historisë së mendimit njerëzor që e ka treguar veten nëpërmjet ezoterizmit të ndryshëm, mirëpo fytyra, idetë e të cilit më së shumti e kanë ndryshuar fizionominë e artit të kësaj periudhe, është filozofi, esteti dhe sufiu i njohur mysliman i Andaluzisë, Muhjuddin ibn Arabiu.
Struktura e mendimit artistik evropian është njoftuar me mendimin e tij nëpërmjet shkollave filozofike të Andaluzisë në periudhën e humanizmit dhe renesancës, por edhe nëpërmjet poezive të Hafizit, Sadi Shiraziut dhe Mevlana Xhelaluddin Rumiut në periudhën e iluminizmit evropian.
Ibn Arabiu ka krijuar një lidhje tërheqëse midis natyrshmërisë dhe shpirtërisë. Kompleksiviteti i paraqitur në veprën artistike, sipas tij, do të jetë pasqyrë e kompleksivitetit të rendit hyjnor në gjithësi. Qëndrimi i tij është se ekzistojnë disa parime thelbësore tejgjithësore, të cilat ne kemi mundësi t’i reprodukojmë vetëm në trajtë estetike edhe atë vetëm në përpjekjet tona mistike.
Ibn Arabiu çdoherë ka qenë një filozof dhe artist i preferuar, por vetëm nga një rreth i ngushtë elitar i artistëve dhe filozofëve. Në mesin e tyre janë edhe estetët dhe artistët e njohur të periudhës së vonshme, Kandinsky dhe Schonberg-u. Ibn Arabiu për herë të parë në trajtë filozofike ka pohuar se arti që nuk është figurativ ka validitet dhe legjitimitet filozofik dhe ka konstatuar se përmasa shpirtërore ka pashmangshmëri logjike, e cila veten e paraqet nëpërmjet artit, veçanërisht nëpërmjet muzikës. Si rrjedhojë, ai gjerë e gjatë e ka diskutuar relacionin e ngushtë midis oratoriumit shpirtëror dhe atij natyror/sema-i ruhani dhe sema-i tabii.
Estetika dhe arti i Ibn Arabiut i ka disa parime që i ka konsideruar si të detyrueshme për pasqyrimin se si duket realiteti ekzistues nëpërmjet artit. Kjo përmasë, që në realitet e përbën thelbin tejshqisor të perceptimit dhe konceptimit të realitetit, edhe në shfaqjen e gjithësisë është pasqyruar si perceptim estetik dhe veprimtari artistike. Gjithashtu ajo është me ndikim të konsiderueshëm edhe në kuptimin, si duhet, të domethënies së të qenit nga ana e njeriut. Ndjeshmëria estetike dhe korniza përfundimtare e botëkuptimit artistik të Ibn Arabiut është shembull i veçantë dhe i gjallë i relacionit, madje mund të thuhet edhe integrimit midis fesë dhe artit. Për pasojë, parimet e tilla, tek Ibn Arabiu, kanë krijuar një paradigmë në lidhje me origjinën hyjnore të ndjenjës artistike. Edhe Kandinsky, në këtë vijë, “artin do ta konsiderojë më të lartë se natyrën”, për shkak se, thotë ai, shpirti i artistit “është krijuar si pasojë e ndikimit të shenjtë”. “Që nga dita kur jam shmangur nga imitimi i natyrës, kam filluar ta dua edhe më tepër atë”, pohon Kandinsky dhe thotë se arti abstrakt është “shmangie nga lëvorja e natyrës”. Qëllimi i artit edhe tek Ibn Arabiu edhe tek Kandinsky është “zhvillimi dhe estetizimi i shpirtit të njeriut”, ndërsa detyra parësore e artistit është “lartësimi i nivelit shpirtëror të njerëzimit”. Artisti, nëpërmjet mjeteve me të cilat bën art, arrin që nga shpirti i njeriut ta nxjerrë dridhjen e vërtetë. Si pasojë është më se e qartë se harmonia e formave duhet të jetë e mbështetur në parimin e shpirtërisë së tij.
Parimet e shpirtërisë së Ibn Arabiut, në esencë edhe të Islamit, janë të transferuara edhe në ndjeshmërinë estetike dhe botëkuptimin artistik të tyre. Këto parime, që njëkohësisht janë edhe parimet thelbësore të besimit islam, mund të përmblidhen në tre: parimi i njëshmërisë së qenies/tevhid – shfaqja e këtij parimi në platformën e perceptimit njerëzor; parimi estetikë/ihsan dhe përcaktuesi i relacionit dhe natyrës së nduarnduart midis tyre e, rrjedhimisht, platforma ideore filozofike skriptuale e tyre, zbulesa hyjnore/Kur’ani.
Shikuar më thellë, përvoja e besimit është eksperiencë estetike. Perceptimi i shumësisë brenda Një-shit dhe intuita për të pandryshueshmin që qëndron në sfondin e të ndryshueshmeve është tejet e rëndësishme edhe nga aspekti i besimit, por edhe në bartjen e rrezeve të këtij realiteti në pëlhurë, melodi, arkitekturë etj. Si pasojë, të gjitha veprat artistike në një mënyrë, siç edhe ata të ngjarat në natyrë, janë vetëm se dhunime imagjinative, për t’u afruar me të Madhin, prandaj edhe shpeshherë për shkak të pamundësisë së prezantimit përfundimtar paraqiten si komplekse dhe të përziera. Por, edhe anasjelltas, lëvizja prej veprës artistike ose edhe vetë natyrës, drejt thelbit, është ndër mënyrat më të preferuara të zbulesës për përjetimin e përvojës shpirtërore.
Ndërsa termi Ihsan në botëkuptimin e Ibn Arabiut është bërë një term standard, i cili e ka pasur kuptimin e “veprimit të bukur, sjelljes estetike”. Veprimi i bukur, sipas tij, ka mundësi të arrihet vetëm me përpjekjen për ta arritur plotninë. Ihsani në brendinë e tij, krahas të bukurës, e ngërthen edhe të mirën dhe virtytin. Si pasojë, në ihsan ka një kalokagati të theksuar, një relacion presionues etiko-estetik. Poeti bashkëkohor Adonis në poezinë e tij “The Tree of the East” (Pema lindore) vargun e parë e ka filluar me këto fjalë: “U bëra pasqyrë”. Mirëpo, ai në realitet nuk ka dëshirë të thotë se është pasqyrë. Ai këtu flet për farefisninë, harmoninë dhe njëshmërinë që e ndërlidh qenien njerëzore me lëndën e pasqyrës. Në të vërtetë, pasi që bëhet fjalë për një poet, ai në këtë rast e paraqet rolin e poetit në reflektimin e realitetit. Ai, më vonë, në poezinë e tij flet për ujin, që gjithashtu ka karakter reflektiv. Si pasojë, Adonis-i, nëpërmjet përdorimit të idiomave të ndryshme, e paraqet transferimin e idesë transcendentale nëpërmes artit dhe kulturës në shoqërinë njerëzore. Në një mënyrë ai përpiqet ta identifikojë realitetin e qenies nëpërmjet bukurisë së transformuar në rrjedhat artistike dhe kulturore të botës.
Në botëkuptimin e Ibn Arabiut, por edhe në qytetërimin islam në përgjithësi, elementi përcaktues i veprimit dhe formës artistike ka qenë zbulesa/Kur’ani. Brenga për ta konceptuar dhe, më pas, për ta paraqitur idenë thelbësore të zbulesës ka ndikuar dukshëm në ndjeshmërinë estetike dhe në paraqitjen e degëve të ndryshme artistike në mesin e myslimanëve. Para së gjithash këtë tempo të veprimit e ka imponuar stili i gjuhës kur’anore dhe ka ndikuar në krijimin e një hermeneutike dhe semantike të theksuar filozofiko-artistike në mesin e myslimanëve. Si pasojë, janë shkruar vepra vëllimore në lidhje me sfondin, domethëniet dhe konceptologjinë e Fjalës së Zbuluar. Teksti i Kur’anit është ilustrim më i mirë se realitetiu/hakikati ka mundësi të bartet në imanencë vetëm nëpërmjet përmasës estetike. Për pasojë, çdo strukturë artistike dhe estetike që është përpjekur ta formulojë të shenjtën, për shkak të pamundësisë dhe mangësisë në shprehjen e ndjeshmërisë dhe emocionalitetit, i është kthyer zbulesës, madje edhe ata që nuk e kanë pranuar atë si të vërtetë të zbuluar. Kjo shihet edhe në temat e një numri të madh të veprave artistike të të gjitha rrymave.
Gjykimet estetike tek Ibn Arabiu, i takojnë lirisë së vërtetë, domethënë shpërthimit të kufizimeve fizike dhe përjetimit të lirisë së fluturimit në parimet në prapavijë të së dukshmes dhe shpeshherë janë konsideruar si pluraliste dhe tejet heterodokse. Ndjenja dhe emocioni nuk e pranojnë dhunën – estetikën nuk mund t’ia mbështesim askujt. Ajo ka mundësi të depërtojë vetëm me frymën. Ibn Halduni pluralizmin dhe gjerësinë estetike e ka diskutuar në kuadër të të qenit i qytetëruar/medeni dhe primitiv/bedevi në Prologomenën/Mukaddimem e tij të njohur. Shoqëritë e zhvilluara, thotë ai, nga aspekti artistik, njëkohësisht janë të zhvilluara edhe nga aspekti qytetërimor. Gjithashtu ai edhe në klasifikimin e shtresave shoqërore, artin e ka konsideruar si përcaktues. Një mendim i ngjashëm më vonë do të preferohet edhe nga ana e J.J. Rousseau-së.
Pamundësia e identifikimit të realitetit të njëshmërisë së qenies ka ndikuar dukshëm që estetika e Ibn Arabiut të merr një karakter të njëshmërisë sufike të qenies, që më vonë Kandinsky do ta shprehë si panteizëm mistik. Fuqia kozmike që e gjallëron ezoterikën subjektive është pikërisht ajo që e gjallëron edhe ekzoterikën objektive. Për pasojë, dy komponentët hije që e përbëjnë gjithësinë, i përgjigjen në trajtë ezoterike njëra tjetrës dhe në tërësi janë harmonike midis vetes. Qëllimi i Ibn Arabiut është që t’i vizualizojë dhe t’i paraqesë në kuadër të një rregulli të caktuar fuqitë kozmike dhe, si pasojë, hapja/fet’h e fuqive do ta mundësojë kthimin e njeriut në origjinën parazënafillore të tij. Natyra e tematikës së përpunuar në veprat e Ibn Arabiut, si dhe përdorimi i shpeshtë i simboleve dhe metaforave, i ka bërë shkrimet e Ibn Arabiut që, përveç në çështjet metafizike, të kenë ndikim edhe në art. Në çështjet e artistike, para së gjithash, ai është për¬qen¬druar në ontologjinë e aktit, ngaqë ai e merr atë në përmasën e përgjithësuar dhe më pas e ven¬dos përballë hollësive dhe sqarimeve. Nga kjo pi¬k¬ënisje, edhe vetëdija është vendosur përballë dijes, për arsyen se në fjalën vetëdije (shuur) ka një lloj ab¬s¬traksioni.
Kuptimi i artit si antinomi i qartësisë mund të merret në dy mënyra dhe, gjithsesi, përsëri e vazhdon lidh¬jen me tesavvuf-in dhe mendimin sufik islam. Gjithashtu edhe di¬sa nga poetët e njohur janë të mendimit se thelbi i poezisë është abs¬t¬raksioni. Por, abstraksioni në disa raste mund të nën¬kup¬tohet edhe si lojë me emocionet dhe mendësinë reale njerëzore në një trajtë sadiste. Në këtë rast abs¬t¬ra¬ksioni shndërrohet në një nyje dhe pa ide, në një nyje që lexuesin as për së afërmi nuk e afron me ku¬p¬ti¬min e veprës artistike. Ibn Arabiu nuk e ka këtu qëllimin. Përgjithësimi i veprës artistike në tesavvuf ka një qëllim të caktuar: është një rrugëtim prej atij që jep shenjë drejt atij që i jepet shenja; është e profilizuar me vetëdije. Në këtë rast e vërteta është mbuluar me sim¬bolikë. Ësh¬të një lojë intuitive. Shifra e gjetur në kutinë që keni hapur e mban çelësin e kutisë që do ta hapni. Hapja e ku¬tisë është e varur drejtpërdrejt nga kutia pa¬ra-re¬n¬dë¬se. Në hapjen e çdokujt përfitoni nga një vijë dhe pas hapjes së të gjitha kutive arrini deri te vepra përfundimtare. Në këtë proces edukativ e ar¬simor, nga njëra anë, prej atij që sodit kërkohet që të men¬do¬jë, të meditojë e të përqendrohet intelektualist, ndërsa nga ana tjetër provohet sinqeriteti, përpjekja dhe këm¬bë¬ngulja, si dhe durimi për plotësimin e kërkesës që e ka. Me fjalë tjera, ky është një rrugëtim në shtresat kuptimore të një vepre të caktuar ose, mund ta quajmë, edhe kthim dhe kuptim i veprës estetike siç është në trajtën e parë të zbuluar.
/Marur me leje nga Revista Shenja
linku i postimit : http://shenja.mk/index.php/opinion-analize/17380-sakrifikimi-i-formes-ne-estetike.html /