Sureja Ihlas
Miq të respektuar, ne ka disa javë që bashkërisht ia përkujtojmë njëri tjetrit disa të vërteta mbi suret e Kur’anit. Javëve të fundit pak diskutuam rreth sures Ihlas që është në pika të shkurtëra tërësia, thelbi i Kur’anit a.sh.. Sureja Ihlas edhe me titullin që e bart do të thotë sinqeritet; Ebu Bekri r.a thotë “Nëse nuk keni sinqeritet, atëherë mos u nisni për në xhennet”. Rruga e xhennetit është e shtruar me gurë të qëllimeve të mira dhe të sinqeritetit. Frika më e madhe e shejtanit dhe principit të së keqes, për shkak se në shejtanin në letërsinë kuranore, do me thënë edhe në vet Kur’anin edhe në komentet të cilat i janë bërë Kur’anit a.sh, në personin/individin e shejtanit janë të përmbledhura të gjitha parimet e së keqes dhe për atë në Kur’an shejtani kur i thotë All-llahut xh.sh që “Unë do ti largoj prej rrugës së drejtë të gjithë njerëzit , përveç atyre kullëve tu që janë të sinqertë, (unë nuk e përdor fjalën rob për shkak se e dini disa herë e kemi diskutuar që semantika është shumë e rëndësishme, varësisht si mendoni ashtu i përdorni edhe fjalët; robi ose skllevi është person i cili nuk ka dëshirë të lirë, ndërsa abd/kull, edhe në letërsinë tonë shqipe është përdorur termi kull, e ka kuptimin e personit i cili e dorëzon lirinë e vet në deshirën e All-llahut xh.sh, domethënë dëshirën/iraden e vet e dorëzon në dëshirën e All-llahut xh.sh. Edhe në tasavvuf, ithtarëve të tasavvufit, ndjekësve të tasavvufit iu thuhet murid që do të thotë person i cili dëshirën e tij ia ka dorëzuar në dorë All-llahut xh.sh). Pra shejtani thotë që unë i largoj nga rruga e drejtë të gjithë njerëzit përveç atyre kullëve Tu të cilët janë të sinqertë, ata mos mi nxjerr në rrugë”, sepse ma ato nuk mund ta çojë deri në fund. Prandaj edhe sureja Ihlas është një sure shumë e rëndësishme, secila fjalë edhe e Kur’anit në tërësi por posaçërisht e sures Ihlas ka një filozofi të posaçme në brendinë e saj.
Thamë që për ta njohur All-llahun xh.sh duhet ti drejtohemi Kur’anit, dhe të shohim se në çfarë mënyre ai na e prezanton Zotin. Dëshira e njeriut çdo herë ka qenë që sa më afër, sa më shumë ta prekë Krijuesin dhe ky është thelbi pse është paraqitur politeizmi/shirku. Njerëzit çdoherë kanë dashur që ta prekin Krijuesin, atë që e dashurojnë shumë, të takohen me Të.
Dashuria shfaqet në dy mënyra, ose me takimin ose me përmallimin, për të dashurin dhe ky moment i takimit me të dashurin, me Krijuesin i ka bërë njerëzit që të krijojnë idhuj, të besojnë në gjërat të cilat i shohin, ndërsa Kur’ani, apologjetika islame/akaidi e ka abstrahuar Zotin prej njeriut. Shiqoni ka një pjesë të fetarëve dhe hoxhallarëve që ne i kemi truprojë (bodyguard) të Zotit, sikur duhet ta mbrojnë Zotin. Zoti nuk ka nevojë për truprojë (bodyguard) . Ne duhet të ndriçohemi me Zotin, e jo ta mbrojmë Atë, nuk ka nevojë Ai ta mbrojmë dhe në këtë rast është e rëndësishme se si ne i afrohemi All-llahut xh.sh..
Për afrimin e sinqertë dhe të vërtetë me Atë më së miri na njohton Kur’ani. Në të shumtën e rasteve apologjetika është marrë me mbrojtjen e Zotit. Në të vërtetë Kur’ani prej nesh nuk kërkon ta mbrojmë Atë, askund nuk e thotë Zoti që ta mbrojmë, po në të shumtën e rasteve e prezanton Veten, e përfaqëson veten që të mos jetë një term abstrakt, larg nesh. Shpeshherë njerëzit, e dini pse i bëjnë mëkatet, pse gabojnë? Për shkak se e konsiderojnë larg xhennetin dhe xhehennemin, e konsiderojnë larg Zotin, nuk e konsiderojnë afër vetes dhe kjo është abstrahim (tenzih i themi ne kësaj në literaturën islame). Tenzihi sa është i mirë aq është edhe i rrezikshëm, në të shumtën e rasteve tenzihi/abstrahimi i Zotit prej gjërave materiale neve na largon prej shirkut/politeizmit, por abstrahimi/tenzihi i tepërt i Zotit neve na largon edhe prej Zotit; për shembull paramendojeni të besoni, por mos ta përjetoni Zotin, kur punoni në kompjuter ose kur jeni udhëheqës i një firme, student, profesor, atëherë jeni në gjendje që ti bëni një mijë të zeza me shkencën tuaj. Domethënë betimi të cilin duhet t’ia jepni Zotit është, që pa marrë parasysh rrethanat në të cilat do të gjindem, unë do të jem në lidhje me Ty. Kjo lidhje nuk vendoset me personat të cilët nuk i njihni, patjetër duhet ta njihni atë dhe All-llahu xh.sh neve Veten na e njohton në Kur’an nëpërmjet të emrave dhe cilësive të Tij, pa marrë parasysh si do t’i emërtoni ata (këto janë çështje diskutabile që nuk dua t’ju lodh juve, nëse do të duhet në të ardhmen do t’ua sqaroj se e kanë diskutuar dijetarët atë se a ka cilësi, a nuk ka cilësi, a ka emra, a nuk ka emra), por është fakt që All-llahu xh.sh në Kur’an përdor sinonime të cilat e tregojnë fuqinë e Tij. Ato sinonime ne i filluam si cilësitë vetore të All-llahut xh.sh dhe folëm për ato, folëm javën e kalur edhe për një cilësi e cila e bën pasqyrimin e Zotit në gjithësi edhe ajo ishte hajat/gjallëri. Pa Zotin nuk ka gjallëri, mendoj se e konstatuam që javën e kaluar që edhe gjallërinë biologjike edhe gjallërinë estetike gjërave në gjithësi ua jep All-llahu xh.sh. Trëndafili nuk është i bukur për shkak se duket i bukur, trëndafili është i bukur për shkak se ne e përjetojmë trëndafilin dhe gjallërinë që ia jep toka trëndafilit si të bukur. Einfuhlung, është një term i ekspresionistëve gjerman të cilin në Europë e ka bartur një filozof që është marrë me abstrakcionin në art, Wasily Kandinski . Ekspresionizmi është një rrymë artistike e cila e lind artin, estetikën prej mllefit; ekspresionizmi gjerman paraqitet pas periudhës së Hitlerit në Gjermani, për shkak se shoqëria ka një mllef të cilin nuk ka mundësi si ta nxjerr në mënyrë tjetër dhe e nxjerr nëpërmjet artit. Edhe femra muslimane është ekspresioniste, nuk e di sa keni patur mundësi ti lexoni poezitë e femrave tona gjatë historisë, për shkak të hegjemonisë së mashkullit mbi femrën. Kjo që ndodh momentalisht në botë dhe që sulmohet islami për shkak të mënyrës së qasjes së muslimanëve ndaj femrës, kanë të drejtë pak, duhet të bëhemi autokritik, për shkak se hegjemonia e mashkullit ka sunduar një periudhë të madhe te muslimanët dhe si pasojë të gjitha poeteshat muslimane janë ekspresioniste. Ato nëpërmjet kollazheve të ndryshme poetike mundohen ta bartin mllefin, të cilin nuk kanë mundësi në mënyrë reale ta shfaqin. Ndërsa, abstrakcionizmi është një rrymë pak më abstrakte, jo shumë konkrete për çdo kend. Për shembull në pikturë, abstrakcionizmi shfaqet nëpërmjet të shumë ngjyrave, që në shikim të parë nuk iu japin një harmoni mes vetes dhe si pasojë në art (edhe në fe është kështu për atë ua përmend rastin e artit) është ose rrymë e piktorëve shumë të fortë ose atyre që nuk dinë asgjë, ose është paidesi ose është laramani e ideve. Kandinski është personi që e ka bartur abstrakcionizmin, ndërsa Kandinski atë e ka mësuar prej Muhjuddin Ibni Arabiut, Muhjuddin Ibni Arabiu abstraksionizmin e ka mësuar prej Kur’anit.
E dini disa herë kur themi ne që nuk bëhet dijetarë me leximin e përkthimit të Kur’anit, nuk falet namazi me përkthimin e Kur’anit, për këtë e themi, për shkak se përkthimi i Kur’anit është bartje dhe transferim i realitetit të shpalljes në laboratorin e njeriut. Sikur në hidrocentral, disa lumenj të cilët rrjedhin prej shtretërve të ndryshëm i bartin në një gyp dhe i fusin në hidrocentral. Përkthimi asnjëherë nuk ka mundësi ta bartë edhe fetarësinë e origjinalit. Për shembull, fjala Kahhar (emër i All-llahut xh.sh), kohëve të fundit kur ishin këto trazirat në Egjipt shpeshherë edhe në këto rrjetet sociale e shihnit që disa grupe kërkonin që ti lutemi Zotit me emrin Ja kahhar/o Ti që i shkatërron ata të cilët nuk janë në rrugën tënde, shkatërroji zullumqarët. Domethënë kjo ishte lutja që bëheshte por, nëse e shihni emri Kahhar nuk është emër i cili mund të përdoret për Zotin, nëse e diskutoni nga aspekti i shkatërruesit, por Zoti është Kahhar për shkak se i shkatërron disa qeliza brenda në organizmin e njeriut që ti zëvendësoj me të reja, në këtë kontest është Kahhar. Tash si do ta përktheni Kahhar ju? Për atë, abstrakcionizmi ndonjëherë prej një termi nxjerr një laramani idesh.
Një ajet kuranor thotë :“A nuk e shihni se si All-llahu xh.sh u dha juve shembullin e fjalës së mirë”, nëse i hapni tefsiret/komentet ose përkthimin e Kur’anit, do ta shihni që këtë ajet të sures Ibrahim thotë që kelimei tajjibe/fjala e mirë ka të bëjë me Kur’anin a.sh. Po fjala e mirë ka të bëjë edhe me bisedën e bukur të dikujt, fjala e mirë ka të bëjë edhe me hadithin e Pejgamberit a.s, fjala e mirë ka të bëjë edhe me poezinë, fjala e mirë ka të bëjë edhe me prozën. Të gjitha këta nuk keni mundësi ti bartni në përkthimin, prandaj edhe emrat e All-llahut xh.sh dhe cilësitë e Tij me laramaninë të cilën e prezantojnë te ne, secili në mënyrën e vet na afron me Zotin.
Kohëve të fundit dëgjojmë disa fjalë “unë e kam Zotin tim, unë i besoj Zotit ashtu si dua unë”, nuk ka mundësi ashtu, molla është mollë, namazi është namaz, agjërimi është agjërim, zekati është zekat, nuk mundet unë si dua ta bëj ose unë si dua i lutem Zotit, unë kështu jam besimtar i mirë. Rregullat se si bëhet besimtarë i mirë i ka vënë Zoti, rregullat e lojës dihen nga aspekti i ibadetit/ përkushtimit, ndërsa nga aspekti i përjetimit nuk ka rregulla, domethënë nga aspekti i përjetimit njerëzit varësisht nga shpirti i tyre e përjetojnë Zotin. Asnjëherë nuk mundet një person i cili ka më tepër dashuri ndaj jurisprudencës ta dojë Zotin në të njëjtën mënyrë si një piktor ose si një poet, ai ka një qasje më koncize ashtu i duket më i mirë Zoti në besim, ndërsa poetit i duket më i mirë nëpërmjet të metaforave, metrikës, sinonimeve të ndryshme poetike të cilat i përdor në poezinë e tij.
Cilësia e dytë e Zotit është cilësia ilm dhe për këtë sonte do t’iu flas. Ilmin ne e perkthejmë si dije dhe një pjesë e madhe e ajeteve, përafërsisht 777 ajete në Kur’an All-llahun xh.sh e përmendin si Alim, si Ai që ka dije dhe në 90-100 ajete All-llahu xh.sh përmendet si Zot i cili ka dije dhe është i njohtuar me të gjithë ngjarjet të cilat ndodhin në gjithësi. Dija e All-llahut xh.sh është një problem i cili është diskutuar edhe në filozofinë në përgjithësi por edhe në filozofinë islame. Vetëm sa për informatë do t’iu informoj, ka një sistem të inteligibilive, të cilët te Aristoteli janë të emërtuara si kategori. Më vonë te filozofët musliman të cilët kanë qenë nën ndikimin e filozofisë greke, që në terminologjinë e filozofisë islame quhen si meshshaijjun që do të thotë persona të cilët ecin. Edhe filozofia aristoteliane, platoniane quhet peripatetizëm; peripatetizëm do të thotë persona të cilët ecin. Në të shumtën e rasteve termet që ne sot i bartim si terme filozofike, në esencën e tyre nuk kanë kuptim filozofik, për shembull peripatetizëm e ka marrë emrin për shkak se Aristoteli kur ka ligjëruar ka ecur, studentët i kanë shkuar pas në akademi edhe prej aty ka ngelur që ligjëratat të cilat janë marrë duke ecur e kanë marrë emrin peripatetizëm. Pse e përmend këtë? Për shkak se ne kemi një diskutim të madh tash (që neve nuk na intereson), një polemikë në mesin e muslimanëve që shkencës mbi besimin islam, mbrojtjen e islamit a do ti themi kelami/ilmul kelam, a do ti themi akaid ose do ti themi teuhid . Këto janë terme drejtpërdrejtë teknike, nuk kanë lidhje me ideologji. Emrin teuhid e ka marrë për shkak se fletushkat e para, broshurat e para të shkruara në lidhje me mbrojtjen e fesë islame janë quajtur risale teuhidije/broshura për njëshmërinë e Zotit dhe prej atyre ka lindur kjo shkencë. Akd në gjuhën arabe i thonë nyjes dhe kryesisht problemet e akaidit janë probleme të cilat nuk mund ti zgjidhni lehtë, për shembull, çështja e teodicesë, e drejtësisë së Zotit, krijimit të së mirës dhe së keqes është një problem të cilën vështirë keni mundësi logjikisht ta kuptoni, ose për shembull, problemi i fatit/caktimit/kaderit ose i exhelit/vdekjes janë probleme që mund të përjetohen por shumë vështirë logjikisht keni mundësi që ti kompletoni në kokën tuaj. Domethënë te Farabiu dhe Ibni Sina ( këta janë meshshaijun/peripatetik) ka një sistem ma’kulat. Ma’kulat janë inteligibilet, domethënë sistemet, platformat e mendjes, platformat e arsyes. Sipas filozofëve krijimi është një produkt, ekzistenca është një prodhim i dijes së Zotit, ka një dalje prej dijes së Zotit dhe nuk ka krijim prej hiçit. Ne njëherë e diskutuam këtë çështje se hiçi nuk ekziston, ka krijim jo prej gjësë, por prej hiçit jo, se nëse ekziston Zoti s’ka hiç, Ai përfshin çdo gjë, hiçi është inekzistent, asgjëja nuk ekziston, ekziston mosqenia relative, për shembull fakiri para 45-46 viteve nuk ka qenë (nuk kam aq po 43 vjet i kam) në këtë botë, ka qenë diku tjetër, por jo se nuk ka ekzistuar hiç, ka qenë në platformën shpirtërore. Po para asaj? Po edhe para asaj nuk ka qenë hiç, se ka ekzistuar në dijen/ilmin e Zotit. Do të thotë dija e Zotit nuk është dije e cila e ndjek atë që dihet, nuk i ndjek objektet, por ekziston para objekteve. Këtu është dallimi në mes dijes së Zotit dhe dijes së njerëzve, kryesisht Zoti i di gjërat para se të bëhen, para se të kenë trajtën e objektit, e materies. Domethënë, dija e atyre gjërave që janë bërë është ndryshe, e dija e gjërave para se të bëhen është ndryshe, prandaj platforma e Zotit, platforma hyjnore është dije e cila i di gjërat para se të bëhen. Kur i afrohemi nëpërmjet të kësaj mënyre të dijes, kur e konceptojmë kështu dijen, atëherë ne veprojmë me dy parime kryesore të fesë dhe të tasavvufit në të njëjtën mënyrë. Parimi i parë është azm, ku azm do të thotë përpjekje maksimale për ta bërë të mirën “Ve idha azemte fe tevekkel alallah”-“Nëse përpiqeni maksimalisht për të mirën, atëherë mbështetuni në Zotin” thotë All-llahu xh.sh, domethënë parimi i parë te përsonat që në këtë mënyrë mundohen ta njohin Zotin te ne është, që të përpiqen maksimalisht për prezentimin/përfaqësimin e të mirës, atë që e themi pandërprerë që ne duhet të jemi profesori më i mirë, ne duhet të jemi studenti më i mirë, ne duhet të jemi punëtori më i mirë, domethënë ne duhet të jemi individi më i mirë në shoqëri nga aspekti fizik i botës, i përbotshëm, por në të njëjtën kohë edhe ti mbështetemi Zotit pas çdo përpjekjeje dhe këtë ta bëjmë nëpërmjet të ibadetit. Sot ia thash edhe dikujt tjetër (nuk më kujtohet me kë e bisedonim) besimtari i vërtetë, sufiu i vërtetë, muslimani i vërtetë obligimet e veta i ka parësore, obligimi nga aspekti i kësaj botshmërisë është që varësisht në cilin stadium të jetës është, është nxënës, është student, është menaxher, është në pension ose ku ta di çka është, aty ta jep maksimumin e vet. Ua kam dhënë një shembull (nuk dua ta përsëris por ka edhe të rinj në mesin tonë) kisha një student unë në fakultet dhe në çdo orë më ka bezdisur, më fliste për shiat, për sunnit, për bektashit, më tregonte se është besimtarë shumë i mirë, më tregonte për namazin, ndërsa unë temën e kisha për estetikën e Platonit, për teorinë e ideve të Platonit, e ai as që i dëgjonte këto dhe kur erdhi koha e provimit unë nuk pyeta për shiat dhe për sunnit, por unë pyeta për Platonin dhe kur më erdhi fleta bosh/e zbrazur edhe ai mori 5 në provim dhe erdhi më tha “A profesor unë!” dhe i thash “Po pikërisht ti, lëre që je vet mashtrues, po dëshiron të më bësh edhe mua mashtrues”. Do të thotë që gjërat të cilat janë të dorës së dytë, sekondare për një element, nuk duhet ti përdorni si primare/parësore, është cilësi e njerëzve të dobët kjo, se nuk e bën punën e vet por bën punë anësore. Obligimi parësor që është në atë moment të jetës suaj është ibadeti më i madh së bashku me ibadetin që e kërkon Zoti. Nuk mund ju nesër të më thoni “Unë 165 herë ose 500 herë në dit them La ilahe illallah, por namazin e sabahut nuk e kam falur”, as Zotit nuk mund ti thoni. Edhe në një ajet tjetër në suren Enfal ajeti i dytë (këto 2-3 ajetet e para të sures Enfal është mirë ti shihni, All-llahu xh.sh i përshkruan cilësitë e besimtarit të vërtetë) All-llahu xh.sh thotë “Besimtarë të vërtetë janë ata që kur atyre iu përkujtohet emri i Zotit,iu rrënqethen zemrat…” * “…dhe kur atyre iu lexohen ajetet e Kur’anit ose ajetet e ekzistencës së Zotit në gjithësi ose ajetet e Zotit në brendinë e tyre, (tre libra ka ta dini, nuk është vetëm Kur’ani libër i shpallur, prej këtyre tre librave njëri është Gjithësia/Kozmosi, dy është Kur’ani, tre është njeriu; për atë askush nuk ka mundësi që të ankohet se nuk ka arritur ta sheh Zotin diku) atyre iu përforcohet imani, bëhen edhe më të fortë…” “…dhe ata janë të mbështetur në Zotin e tyre”. “Ata e falin namazin dhe ndajnë prej asaj që u ka dhënë Zoti atyre” jo prej pasurisë së tyre, por prej asaj që Zoti ua ka dhënë atyre.“Këta janë besimtarë të vërtetë…”, “…dhe ata kanë gradë/vende të larta te All-llahu xh.sh, ua fal mëkatet e vogla dhe kanë një risk me bereqet në këtë botë (kanë një furnizim i cili është me bereqet)”, ka mundësi të jetë shumë, ka mundësi të jetë pak, por është me bereqet. Për atë ne çdoherë kur i lutemi Zotit themi “Zoti dhashtë bereqet”, më përpara edhe në vokabularin tonë ka qenë kjo, po tash kemi filluar ta harrojmë këtë mënyrë të bisedës. Zoti iu dhashtë bereqet do të thotë që Zoti t’iu jep pasuri të cilës do t’ia shihni hajrin, se mund të kemi shumë pasuri po mos t’ia shohim hajrin, por mund të kemi pak pasuri, por asaj pasurie të arrijmë t’ia shohim hajrin. Nuk e di a keni patur rast të rrini ndonjëherë me njerëz që kur i shihni t’ua përkujtojnë Zotin, edhe kur uleni me ato edhe kur hani bukë, iu duket sikur falni namaz, për shkak se më e shijshme iu duket buka me ato (inshallah Zoti ua mundëson të rrini me miqtë e Zotit) sikur i bëni ibadet Zotit. Për atë, besimtari i vërtetë në këtë mënyrë e përjeton dijen e Zotit, çdoherë i është përkushtuar se All-llahu xh.sh është afër tij. Një prej dijetarëve tanë të mëdhenj, një prej sufive të lartë Imam Xhunejd el Bagdadiu, nxënësve/muridëve të vet një ditë iu tha “merreni nga një zog dhe ta therni në një vend ku nuk do t’iu sheh askush”. Të gjithë morën nga një zog/pulë dhe shkuan e thorën në një vend ku mendonin se nuk i sheh askush. Vetëm Imam Shibliu që më vonë do të bëhet një prej sufive, gjithashtu imamëve të mëdhenj të tasavvufit, erdhi me zogun e gjallë. Imam Xhunejdi i tha “Pse ti biri im nuk e therë zogun, urdhëri im ishte që ta therësh?” e ai iu përgjigj “Po, por nuk gjeta asnjë vend në të cilin nuk më shihte Zoti”. Do me thënë çdo vend është në kontrolin e All-llahut xh.sh, ky kontrol nuk është kontrol diktatorial. Ebul Ala El Mearri, një poet arab ka shkuar në haxh (inshallah Zoti ua mundëson të shkoni në haxh, përjetimi më i madh, më i bukur në jetë është takimi me Qaben, fakiri nuk ka patur përjetim më të lezetshëm se takimi me Qaben) dhe kur ka hyrë në Bejtullah, është ulur përballë Qabes (edhe Muhjuddin Ibni Arabiu veprën e tij më voluminoze që quhet “Futuhat el Mekkije”-“Zbulesat/çlirimet shpirtërore të Mekes” e cila ka mbi 20-30 vëllime, e ka shkruar këtu përreth Bejtullahut-Shtëpisë së Zotit) dhe ka thënë “Shoh një numër të madh të njerëzve që kanë ardhur ta vizitojnë shtëpinë, ndërsa unë kam ardhur ta vizitoj Pronarin dhe lirinë e përjetova atëherë kur lirinë time ia dorëzova All-llahut xh.sh”. Ne nëse kemi dëshirë ta përjetojmë vërtetë jetën, ti ndjejmë kënaqësitë e jetës, atëherë i dorëzohemi dhe bëhemi një prej hallkave të zinxhirit të ekzistencës. Në moment kur ne i përkushtohemi Zotit, kjo nuk është një tutori diktatoriale, por kjo është një tutori/përkujdesje me kënaqësi dhe All-llahu xh.sh për ne përkujdeset me dijen e tij në këtë mënyrë. Pejgamberi s.a.v.s në një hadith thotë: “Kush vepron sipas asaj që e di, All-llahu ia mëson atë që nuk e di”. Kryesisht në historinë e mendimit islam, dijetarët dhe shkencëtarët kryesorë (qoftë të përmasave fetare, se te ne muslimantë e kemi biseduar para disa javëve që nuk ka patur ndarje të shkencave fetare dhe botërore, për shembull, Ibni Sina dhe Ibni Rushdi është edhe jurist islam/fakih’ por në të njëjtën kohë është edhe mjek,filozof; për atë ne nuk kemi ndarje të tillë. Ndarjen e tillë e ka bërë pak më tepër shekulli i XIX, laicizmi, pozitivizmi i tepërt) kanë dalur prej qarqeve të tasavvufit, jo se ne jemi të afërt me tasavvufin , por pjesa dërmuese, 90% e dijetarëve tanë me emra të mëdhenj si Imam Gazaliu, Sujutiu, Muhjuddin Ibni Arabiu, El Xhabiri, Ibni Tufejli, Ahmed Gazaliu janë persona të cilët rrjedhin prej qarqeve të tasavvufit. E dini pse? Për shkak se iniciativën për të krijuar shkencë, për të krijuar art, e bën ky hadith, “personave të cilët veprojnë me atë që e dinë, Allahu ua mëson atë që nuk e dinë” . Nëse veprohet në bazë të asaj që e di, All-llahu xh.sh ta mundëson ta mëshosh edhe atë që nuk e di, ta mundëson ta dish edhe atë që nuk e dinë të tjerët.
Prandaj dija, te muslimanët ndahet në dy grupe, njëra quhet ilmi kesbi, tjetra quhet ilmi vehbi; ilmi kesbi do të thotë dije e cila përfitohet nëpërmjet të mësimit, ilmi vehbi do të thotë dije e cila dhurohet nga ana e All-llahut xh.sh. Poeti nuk ka dije të përfituar, mund të jetë shumë letrarë i fortë, kritik letrarë shumë i fortë, por mos të dijë dy vargje ti shkruaj; mund të jet një bari në mal, por të shkruaj poezi. Do të thotë që ilmi kesbi është dija e përfituar që ne e mësojmë, ndërsa ilmi vehbi është dija të cilën na e dhuron All-llahu xh.sh dhe këtë dijen e dytë, All-llahu xh.sh e dhuron prej arkës së tij të posaçme njerëzve që Ai do. Shpeshherë e përdorin edhe për Pejgamberin a.s në qarqet e teologëve, që është shumë e rrezikshme, thonë “Po çka bëni be, Pejgamberi a.s është njeri si ne”. Pejgamberi a.s nëse është njeri si ne, atëherë Zoti nuk do ti thoshte, “Ty nuk të kemi dërguar vetëm se mëshirë për tanë botën”, pejgamberi a.s është prej gjinisë së njerëzve, nuk është melek, nuk është xhin, por nuk është si ne njeri. Domethënë nuk është njeri i thjeshtë.. Pejgamberi a.s, nga struktura biologjike, konstruksioni është njeri, nuk është as xhin as melek, mirëpo ai nuk është si krejt njerëzit tjerë, dallohet nga njerëzit tjerë për shkak se All-llahu xh.sh e ka zgjedhur atë. Edhe pas atij njerëzit nga aspekti i dhuntive të Zotit, i fazileteve/virtyteve nuk janë të njejtë, duhet të merremi vesh, nga aspekti i konstruksionit, strukturës biologjike nuk ka fjalë që të gjithë njerëzit janë të njëjtë. All-llahu xh.sh edhe në Kur’an thotë “All-llahu xh.sh prej pronës së vet, i jep kujt sa do”, aty nuk mund ti përzihemi ne, kujt sa do i jep. S’ka fjalë që njeriu duhet të përpiqet, ne i kemi obligim ti mësojmë dijet të cilat janë kesbi (të cilat duhet të përfitohen), por All-llahu xh.sh prej nesh kërkon që ne të jemi të fortë në profesionin që e kemi, jo në emër se ne mësojmë për fenë edhe ta lëmë ekonominë, ose ai tjetri ta lë letërsinë, tjetri informatikën, tjetri arkitekturën, jo, neve na duhen arkitekt musliman të mirë. Ka një libër për historinë e përhapjes së islamit në botë nga Thomas Arnold, është i përkthyer edhe në shqip edhe në boshnjakisht, “Historia e përhapjes së islamit” quhet vepra, autori aty thotë që “Atëherë kur feja u ka ngelur vetëm hoxhallarëve, ka shkuar pas”, për shkak se atëherë është profesionalizuar feja, kjo bisedohet jo për dijen fetare po për fetarësinë. Domethënë mjeku kur do ta mer stetoskopin ose skopet e ndryshme të cilat janë, dhe do të thotë bismillah, ka më shumë efekt se sa 10 ligjërata të mia, arkitekti në të njëjtën mënyrë, ai që merret me informatikë në të njëjtën mënyrë dhe kjo është dëshira të cilën e prezanton All-llahu xh.sh në Kur’an. Faleminderit
